Zbrodnia, występek, wykroczenie…

Zbrodnia, występek, wykroczenie…  Od czasu pojawienia się formalnej koncepcji przestępstwa, a więc od mniej więcej II połowy XVIII w. w Europie pojawiły się próby systematyki tego pojęcia. Podstawowe kryterium podziału stanowił stopień społecznej szkodliwości czynu oraz surowość wymierzanej kary. Ta systematyka rozwijała i uzupełniała historycznie wcześniejsze rozróżnienie przestępstw publicznych i prywatnych.

Wśród typowych podziałów, dzisiaj po części już nieaktualnych, wyróżniano niemiecki i angielski. Ten pierwszy różnicował poważniejsze zbrodnie od mniej groźnych wykroczeń. W Anglii dzielono przestępstwa na zbrodnie, za popełnienie których groziła kara śmierci oraz występki, czyli wszystkie inne przestępstwa zagrożone łagodniejszą karą. Model angielski w dużym stopniu zresztą przeniesiony został na kontynent północnoamerykański.

W wielu krajach europejskich ukształtowała się systematyka wzorowana na francuskiej. Tu kryteriami były nie tylko wielkość szkody czy rodzaj kary, ale tez właściwość sądu. Podział francuski uwzględniał zbrodnie, występki i wykroczenia.

Ustawodawstwo Niepodległej Polski różnicowało od 1932r. przestępstwa od wykroczeń. Kodeks karny dzielił przestępstwa na zbrodnie i występki, a prawo o wykroczeniach ustalało zasady odpowiedzialności za najdrobniejsze czyny karalne, czyli właśnie wykroczenia.

Model wypracowany w roku 1932 recypowało ustawodawstwo karne z roku 1969, a po nim z kolei obowiązujący do dzisiaj kodeks karny z roku 1997 r.

Obowiązująca systematyka, zasady odpowiedzialności za przestępstwa określiła więc w kodeksie karnym, a za wykroczenia w kodeksie wykroczeń. Stosownie do przyjętych rozwiązań, przestępstwo jest zbrodnią albo występkiem. Zbrodnią jest czyn zabroniony zagrożony karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3 albo karą surowszą, a występkiem jest czyn zabroniony zagrożony grzywną powyżej 30 stawek dziennych, karą ograniczenia wolności albo karą pozbawienia wolności przekraczającą miesiąc [por. art. 7 § 1-3 KK].

Poza zabójstwem w kilku postaciach, polski kodeks karny kwalifikuje jako zbrodnie m.in.: wszczęcie wojny napastniczej, ludobójstwo, posługiwanie się zakazanym przez prawo międzynarodowe środkiem masowej zagłady, zbrodnie wojenne, dokonanie i przygotowywanie zamachu stanu, szpiegostwo, zamach na życie Prezydenta RP, niektóre postacie piractwa wodnego lub powietrznego, zgwałcenie zbiorowe oraz zgwałcenie dokonane ze szczególnym okrucieństwem, handel ludźmi, założenie i kierowanie organizacją terrorystyczną, rozbój z bronią palną, nożem lub innym podobnie niebezpiecznym przedmiotem oraz fałszerstwo pieniędzy i innych środków płatniczych.

O tym, jaka kara grozi za konkretnych czyn karalny decydują przepisy części szczególnej kodeksu karnego. Warto jednak zauważyć, że zbrodnię można popełnić tylko umyślnie. Występek zaś można popełnić umyślnie, ale także nieumyślnie. Ta ostatnia możliwość zachodzi tylko wtedy, gdy konkretny przepis przewiduje takie rozwiązanie. Kradzież, przywłaszczenie czy zniewaga są np. zawsze tylko występkiem umyślnym. Wypadek drogowy tylko występkiem nieumyślnym. Umyślne pozbawienie życia człowieka jest co do zasady zbrodnią, a nieumyślne występkiem.

Dodajmy jeszcze tylko to, że czyn zabroniony popełniony jest umyślnie, jeżeli sprawca ma zamiar jego popełnienia, to jest chce go popełnić albo przewidując możliwość jego popełnienia, na to się godzi [art. 9 §1 KK]. Nieumyślnie może być popełniony tylko wtedy, jeżeli sprawca nie mając zamiaru jego popełnienia, popełnia go jednak na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, mimo, że możliwość popełnienia tego czynu przewidywał albo mógł przewidzieć [art. 9 §w KK]. Nieumyślnie, poza wspomnianym wcześniej wypadkiem drogowym, można spowodować uszkodzenie ciała innej osoby, katastrofę ekologiczną czy budowlaną, zagrożenie epidemiologiczne, zniszczenie chronionego obiektu lub obszaru, narażenie pracownika na poważne niebezpieczeństwo z powodu niedopełnienia obowiązków z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy, utracić legalnie posiadaną broń palną czy ujawnić tajemnicę państwową.

Występki, które można popełnić nieumyślnie są więc stosunkowo nieliczne, a w praktyce ścigania i wymiaru sprawiedliwości najczęściej dotyczą odpowiedzialności za naruszenie zasad bezpieczeństwa w ruchu komunikacyjnym.

Problematyka odpowiedzialności za wykroczenia została uregulowana w wielokrotnie nowelizowanej ustawie z dnia 20 maja 1971 r. Kodeks wykroczeń.

Wykroczeniem wg tego kodeksu jest czyn społecznie szkodliwy, zabroniony przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia pod groźbą kary aresztu, ograniczenia wolności, grzywny do 5.000 złotych lub nagany [art.1 §1 KW]. Wykroczenie można popełnić zarówno umyślnie, jak i nieumyślnie, chyba że ustawa przewiduje odpowiedzialność tylko za wykroczenie umyślne. Jednak należy tu dodać, że nieświadomość tego, że czyn jest zagrożony karą, nie wyłącza odpowiedzialności za wykroczenie, chyba że nieświadomość była usprawiedliwiona. Kto natomiast pozostaje w błędzie co do okoliczności stanowiącej znamię czynu zabronionego, nie może być pociągnięty do odpowiedzialności za wykroczenie umyślne.

Typowe wykroczenia to naruszenie spokoju i porządku publicznego, wywołanie fałszywego alarmu, rzucanie kamieniami w przejeżdżające pojazdy, drażnienie zwierzęcia, prowadzenie pojazdu w stanie po użyciu alkoholu oraz bez wymaganych uprawnień, złośliwe niepokojenie innej osoby, nieobyczajne wybryki i wiele innych. Do wykroczeń zaliczono też w Polsce drobniejsze czyny przeciwko mieniu. Np. kradzież i przywłaszczenie rzeczy cudzej, jeżeli jej wartość nie przekracza 250 złotych, stanowi wykroczenie. Podobnie oceniane jest paserstwo rzeczy pochodzących z kradzieży.

Warunkiem pociągnięcia do odpowiedzialności zarówno za zbrodnie, jak występki i wykroczenia jest stwierdzenie u sprawcy winy. Odpowiada się co do zasady nie tylko za sprawstwo bezpośrednie, ale też kierownicze, a także za usiłowanie, podżeganie i pomocnictwo w popełnieniu czynu karalnego.

Jan WOJTASIK