Psychiatria kryminalna

Psychiatria kryminalna  Wg Słownika języka polskiego PWN, psychiatrią nazywamy dział medycyny traktujący o pochodzeniu, rozpoznawaniu i leczeniu chorób psychicznych. Dla znakomitego znawcy problemu prof. A. Bilikiewicza, psychiatria jest dziedziną medycyny, przedmiotem zainteresowania której są zaburzenia psychiczne uwarunkowane genetycznie, konstytucjonalnie, biologicznie, psychologicznie i społecznie. Natomiast bardziej nas tu interesujący termin „psychiatria sądowa” – jak ujął to prof. M. Cieślak – oznacza dyscyplinę zajmująca się badaniem i ustalaniem zjawisk psychiatrycznych dla celów stosowania prawa.

Psychiatria kryminalna jest terminem zakresowo jeszcze węższym. Przedmiotem jej zainteresowania są bowiem te tylko obszary psychiatrii sądowej, które wykorzystywane są w prawie karnym. Należy jednak od razu zastrzec, że nie jest to obszar mały. Obejmuje bowiem problemy właściwe zarówno dla prawa karnego materialnego, procesowego, jak i wykonawczego.

W obszarze tym mieszczą się m.in. takie problemy, jak: etiologia zaburzeń psychicznych u osób, które dokonały czynu zabronionego, symptomatologia takich zaburzeń u osób, które dokonały czynu zabronionego, poczytalność sprawców czynów zabronionych i stosowanie środków zabezpieczających wobec osób dokonujących czynów zabronionych.

Współczesna kryminologia stoi na stanowisku, że czynniki wynikające z anomalii psychicznych sprawców, poza czynnikami społecznymi i biologicznymi, stanowią istotną przyczynę przestępczości. Determinuje to zakres i sposób wykorzystania wiedzy psychiatrycznej przez przedstawicieli organów procesowych na poszczególnych etapach postępowania karnego.

W praktyce sprowadza się to do następujących form działania: kwalifikowanie warunków uzasadniających powołanie biegłych lekarzy psychiatrów w odpowiednich przypadkach do wydania opinii [oskarżony-podejrzany, świadek, pokrzywdzony], dobór materiałów dowodowych dla potrzeb opiniowania psychiatrycznego [ukierunkowane przesłuchania, akta spraw, historie choroby, świadectwa lekarskie, wywiady], budowa wersji śledczych dotyczących charakteru czynu, motywacji i osoby sprawcy i profilowanie psychologiczne, ustalanie związków pomiędzy różnymi zdarzeniami wg kryterium „modus operandi” i tożsamości nieznanych lub znanych sprawców, ustalanie korelacji pomiędzy patologiczną psychiką znanego sprawcy, a charakterem czynu będącym przedmiotem postępowania, podniesienie efektywności czynności procesowych, w tym zwłaszcza przesłuchań świadków i podejrzanych [empatia, zrozumienie sposobu myślenia, zaburzeń spostrzegania, pamięci i jej odtwarzania, ocena zachowania się w śledztwie i przewidywanie przyszłych działań].

W obszarze prawa karnego materialnego wiedza z zakresu psychiatrii sądowej znajduje zastosowanie w razie potrzeby różnicowania w uzasadnionych wypadkach poczytalności i niepoczytalności, stosowania środków zapobiegawczych, przypisania odpowiedzialności za spowodowanie trwałej choroby psychicznej, wykorzystania defektu psychicznego ofiary do nadużyć seksualnych, porzucenie osoby psychicznie nieporadnej, uprowadzenia oraz zatrzymania takiej osoby czy oszukańczego wyłudzenia mienia na jej szkodę. Ważną kwestią jest tu ponadto problem środków zabezpieczających, a więc umieszczenia w zakładzie zamkniętym niepoczytalnego sprawcy czynu zabronionego w celu zapobieżenia ponownemu popełnieniu takiego czynu.

Nie mniejszy pakiet wiedzy z zakresu psychiatrii kryminalnej okazuje się niezbędny w stosowaniu niektórych instytucji prawa karnego procesowego. Warto wskazać tu chociażby na: zawieszenie postępowania z powodu choroby psychicznej oskarżonego, wykonywanie praw pokrzywdzonego ubezwłasnowolnionego, obowiązek poddania się przez oskarżonego badaniom psychiatrycznym, wykonywanie praw oskarżonego ubezwłasnowolnionego przez przedstawicie ustawowego lub opiekuna, obronę obligatoryjną w przypadku uzasadnionych wątpliwości, co do poczytalności oskarżonego, prawa do odmowy zeznań przez osobę, na której ciąży obowiązek zachowania tajemnicy lekarskiej i postępowanie w razie konieczności ich przesłuchania, odstępstwo od odebrania przyrzeczenia od świadka zaburzonego psychicznie, przesłuchanie świadka z udziałem biegłego lekarza lub psychologa w razie wątpliwości co do jego stanu psychicznego, badanie lekarskie świadka dla celów dowodowych za jego zgodą, procedura opiniowania o stanie zdrowia psychicznego oskarżonego, w tym na podstawie badania jednorazowego w warunkach ambulatoryjnych i jego obserwacji w zamkniętym zakładzie leczniczym, umieszczenie oskarżonego tymczasowo aresztowanego w odpowiednim zakładzie leczniczym i przygotowanie wniosku o zastosowanie środka zabezpieczającego wobec oskarżonego niepoczytalnego w chwili czynu.

Z kolei w obszarze prawa karnego wykonawczego mieszczą się takie m.in. kwestie, jak: powinność humanitarnego wykonania środków zabezpieczających, zawieszenie postępowania wykonawczego z powodu choroby psychicznej, stan zdrowia psychicznego, jako kryterium klasyfikacji skazanych, zasady odbywania kary w systemie terapeutycznym dla osób z niepsychotycznymi zaburzeniami osobowości czy wykonywanie środków zabezpieczających w zakładach psychiatrycznych podstawowego, wzmocnionego i maksymalnego zabezpieczenia.

Jak widać z przytoczonego tu, a przecież jeszcze nie wyczerpującego wyliczenia, nawet ogólna orientacja prokuratora w materii psychiatryczno – kryminalnej wymaga sporego zasobu wiadomości. Kandydat do tego zawodu ma raczej niewielką szansę zdobycia ich podczas studiów prawniczych. Możliwość ta pojawia się dopiero podczas aplikacji.

W planie szkolenia przyszłych prokuratorów z zakresu psychopatologii ogólnej przewidziano m.in. zagadnienia dotyczące: świadomości człowieka i jej zaburzeń ilościowych [np. zwężenie pola świadomości] i jakościowych [np. głęboki i jasny stan pomroczny], zaburzeń formy [np. rozkojarzenie] i treści myślenia [np. urojenia], zaburzeń emocji [np. afekty, stany depresyjne i maniakalne], zaburzeń spostrzegania [np. złudzenia, omamy], zaburzeń pamięci [np. niedoczynności pamięci, niepamięć wsteczna i następcza, konfabulacje] i zaburzeń aktywności ruchowej [np. zahamowanie czy szałowe pobudzenie ruchowe, natręctwa ruchowe].

Spośród zagadnień objętych psychopatologią szczegółową program szkolenia aplikacyjnego obejmuje m.in.: zaburzenia osobowości, problematykę upośledzenia umysłowego, nerwic i psychoz reaktywnych, zaburzeń psychoorganicznych [w tym otępienia i charakteropatii], psychoz endogennych [w tym paranoi, schizofrenii i cyklofrenii], a także psychicznych następstw przyjmowania substancji psychoaktywnych [alkohol, narkotyki] i psychicznych skutków padaczek. W tej grupie zagadnień mieści się też kwestia symulacji zaburzeń psychicznych.

Opanowanie prezentowanych zagadnień stwarza realne przesłanki wywiązania się przez prokuratora z jego ustawowej roli nadzoru nad postępowaniem przygotowawczym, a przede wszystkim ułatwia osobiste prowadzenie śledztwa. Wzbogacony o znajomość psychiatrii kryminalnej prokurator lepiej postrzega granicę pomiędzy normalnością a patologią ludzkiej psychiki. Pozwala mu to prawidłowo podejmować ważne decyzje procesowe oraz skutecznie przeprowadzać przesłuchania, przeszukania, oględziny i inne czynności dowodowe. Pozwala także na konstruktywną współpracę z biegłymi oraz dokonywanie oceny wydawanych przez nich opinii.

Jan WOJTASIK