Psychologiczne mechanizmy obronne

Psychologiczne mechanizmy obronne  Stanowią przejawy reagowania człowieka na trapiące go problemy, zwłaszcza lęki czy konflikty wewnętrzne. Zwykle mają charakter podświadomy. Stając wobec problemu, którego rozwiązanie przerasta możliwości człowieka, unika on przyjęcia do wiadomości niektórych niekorzystnych dla siebie informacji, a jednocześnie nawykowo poszukuje innych, które są mu wygodniejsze i pozwalają łatwiej znosić trudne sytuacje. W rezultacie dochodzi do produkowania dla siebie oraz świata zewnętrznego wprawdzie obiektywnie fałszywych, ale subiektywnie bardziej akceptowalnych interpretacji własnego postępowania.

Psychologowie uważają wręcz, że dzięki uruchomieniu mechanizmów obronnych człowiek zyskuje poczucie bezpieczeństwa, redukuje ryzyko zapadnięcia na chorobę psychiczną, a przede wszystkim zmniejsza poziom lęku i napięć emocjonalnych. Psychologiczne mechanizmy obronne, jakkolwiek nie rozwiązują problemów, to jednak ułatwiają ich przeżywanie.

Nie ma jednej powszechnie podzielanej systematyki psychologicznych mechanizmów obronnych. Najczęściej wymienia się m.in. takie, jak: racjonalizacja, wyparcie, tłumienie, projekcja, przeniesienie, fantazjowanie, kompensacja czy reakcja upozorowana.

Najbardziej powszechnie uruchamianym psychologicznym mechanizmem obronnym jest niewątpliwie racjonalizacja. Prawdopodobnie dotyczy ona wszystkich ludzi, chociaż w różnym stopniu. Jej istotą jest znajdowanie dającego się zaakceptować, chociaż w istocie fałszywego, wyjaśnienia przyczyn określonego postępowania. Racjonalizacja potrzebna jest człowiekowi do utrzymywania pozytywnego obrazu własnej osoby. Dlatego dąży on do ukrywania cech i właściwości niepożądanych, a eksponuje te, które są oceniane pozytywnie i powszechnie akceptowalne. Podobnie, ukrywamy skłonności i oczekiwania, których się wstydzimy, a swoim uczynkom przypisujemy motywacje inne, niż te które nami kierowały w rzeczywistości.

To właśnie mechanizm racjonalizacji powoduje, że naprawę świata zamiast rozpoczynać, zaczynamy i kończymy na krytykowaniu innych, a swoje zachowanie tłumaczymy i usprawiedliwiamy warunkami zewnętrznymi czy winą innych ludzi. Dzięki mechanizmowi racjonalizacji potrafimy też sobie wytłumaczyć, dlaczego cel, którego nie udało się nam osiągnąć – nie był aż taki ważny, a coś wartościowego, co tak naprawdę udało się nam osiągnąć przypadkowo – stanowiło ukoronowanie naszych przemyślanych starań i możliwe było dzięki posiadanym zdolnościom i kwalifikacjom. Natomiast ludzie, którym trudno przychodzi krytyczna analiza rozumowa otaczającej ich rzeczywistości oraz swojej roli, chętnie uciekają się do tłumaczenia zachowań czy opinii, postępowaniem osób będących dla nich autorytetami.

Mechanizm racjonalizacji można łatwo zaobserwować u osób poddanych hipnozie, którym polecono wykonanie określonych czynności. Po wybudzeniu z tego stanu bardzo szybko znajdowały one wygodne wytłumaczenie swojego postępowania, głęboko wierzyły w jego prawdziwość i z zasady tłumaczenie to, chociaż nie miało nic wspólnego z prawdą, zawierało jej wszelkie pozory.

Innym powszechnie znanym i opisanym już przez Z. Freuda mechanizmem obronnym jest tzw. wyparcie. Jego istota polega na nieświadomym usuwaniu z pamięci niewygodnych faktów, tendencji ocen czy oczekiwań. Na tej samej zasadzie inne niewygodne i generujące wewnętrzne konflikty fakty oczekiwania czy skłonności nie znajdują dojścia do świadomości człowieka. Dzięki wypieraniu maleje poziom frustracji i niekiedy agresji. Warto jednak zauważyć, że wyparte wspomnienia i tendencje mogą oddziaływać w dalszym ciągu na postępowanie człowieka. Oddziaływanie to może generować np. określone komunikaty pozawerbalne czy reakcje i postawy odruchowe.

Ciekawym przyczynkiem do opisania mechanizmu wypierania jest znane powiedzenie Nietzschego: duma nieubłagalnie wymazuje z pamięci uczynki niepochlebne i nie przynoszące splendoru, a kto raz okłamał siebie, mówi już z przekonaniem i najzupełniej szczerze.

Sporo podobieństw do mechanizmu wyparcia występuje w mechanizmie „tłumienia”. To ostatnie cechuje się przede wszystkim większym znaczeniem świadomej kontroli i panowaniem nad sobą. Pozwala na ukrycie niekiedy nawet bardzo silnych emocji i w sytuacjach trudnych sprawia wrażenie, że dotknięta ta sytuacją osoba potrafi wykazać opanowanie, spokój, kulturę bycia czy cywilną odwagę. Tłumienie jest ucywilizowaną zdolnością człowieka do zapanowania nad swoimi prawdziwymi dążeniami, pragnieniami i motywami. W jakimś sensie można powiedzieć, że tłumienie jest umiejętnością powstrzymania się od reakcji opisywanych jako silne wzburzenie usprawiedliwione okolicznościami.

Projekcja jest psychologicznym mechanizmem obronnych określanym niekiedy jako rzutowanie. Polega na tendencji przypisywania innym ludziom własnych, zwykle negatywnych cech osobowości, postaw i poglądów. Taka ocena powoduje w konsekwencji zachowania obronne. Na wyimaginowaną agresję, zawczasu reaguje się agresją, dla której usprawiedliwienie jest już gotowe. W rezultacie następuje wzrost poziomu agresywnych zachowań w danym środowisku społecznym nawet wówczas, gdy wcześniej był bardzo niski.

Jest to typowy mechanizm błędnego koła. Osoby, wobec których podejmowane są nieprzyjazne działania także bowiem zaczynają adekwatnie reagować. Ludzie projektujący na środowisko własne postawy czy cechy z zasady wcześniej czy później doprowadzają do wzrostu negatywnych emocji, wywołują konflikty, a jednocześnie same uważają się za ofiary agresji. Psychologowie nie do końca są przekonani, czy mechanizm projektowania zachodzi wyłącznie na przypisywaniu innym własnych cech nieuświadomionych czy także w tym mechanizmie przypisuje się ludziom własne negatywne właściwości, które są uświadomione.

Charakterystycznym przykładem projekcji są oskarżenia żony, która sama będąc wierną, ale podświadomie pragnąca zdradzić męża, oskarża go o wiarołomstwo z całkowitym przekonaniem, że ma do tego uzasadnione podstawy. W innym wypadku podświadome pragnienie zdrady własnej może przejawić się nieprzepartym przekonaniem kobiety, że jest kochana przez mężczyznę, który tak naprawdę nic o ty nie wie. W innej jeszcze sytuacji kobieta, której zaloty są odrzucane, odbiera zachowanie mężczyzn jako molestowanie seksualne i zawiadamia o tym prokuratora. W skrajnych sytuacjach projekcja może pojawić się jako objaw w paranoi, w życiu codziennym rozpowszechniona jest wśród normalnych ludzi.

Istotę mechanizmu projektowania dobrze ilustruje znane powiedzenie: cokolwiek mówisz, mówisz o sobie; zwłaszcza wtedy, gdy mówisz to o innych.

Przemieszczenie, przesuniecie czy przekierowanie zaliczane jest to najprostszych psychologicznych mechanizmów obronnych i charakteryzuje się zastępczym rozładowaniem emocji na innym obiekcie niż obiekt będący faktyczną przyczyną frustracji. Przemieszczenie zwykle jest przejawem bezradności wobec problemu. Osoba nie potrafiąca z przyczyn obiektywnych czy subiektywnych przekonująco wykazać faktycznych i prawnych argumentów, które pozwalają na wydanie oczekiwanego przez nią orzeczenia, może w poczuciu bezradności zareagować ostentacyjnym podarciem postanowienia czy inwektywami lub pomówieniami pod adresem autora, który je wydał. Rozładowanie negatywnych emocji następuje nie na faktycznej przyczynie niepowodzenia, ale na obiekcie symbolicznie z problemem kojarzonym lub po prostu znajdującym się pod ręką.

Z kolei, w mechanizmie fantazjowania niespełnione oczekiwania zaspokajane są przez wyobrażone przeżywanie upragnionego stanu. Osoba poddana wskutek różnych niepowodzeń presji otoczenia czy też uciekająca od nieprzyjemnej rzeczywistości z powodu braku samoakceptacji, uruchamia wyobraźnię i myślach oraz marzeniach przeżywa to, czego nie udało się jej osiągnąć w rzeczywistości. Niektóre osoby żądne znaczenia, a z różnych powodów niespełnione, żeby tylko zaistnieć, gotowe są nawet samooskarżać się o popełnienie głośnego przestępstwa.

Nieco innego rodzaju mechanizmem obrony jest kompensacja. Stanowi ona nieuświadomione, ale bardzo silne dążenie to uzyskania powodzenia w jakiejś dziedzinie życia w sytuacji, gdy brakuje oczekiwanych sukcesów w innych dziedzinach. Ktoś, kto nie zdołał dostać się do upragnionej szkoły może szukać samorealizacji w służbie wojskowej albo w wyrafinowany sposób popełniać przestępstwa. Niepowodzenie u kobiet może być kompensowane osiągnięciami sportowymi, a brak życia rodzinnego zwiększonym zaangażowaniem w pracy. W psychopatologii podkreśla się, że w przypadku odrzucenia przez kobietę, zwłaszcza jeżeli odrzucenie to nastąpiło w sposób upokarzający, kompensacja może objawić się dokonywaniem seryjnych ekwiwalentnych zabójstw.

Jeszcze inny mechanizm obronny przejawia się w tzw. reakcji upozorowanej. Nie akceptując rzeczywistych emocji właściwych danemu obiektowi, osoba manifestuje na zewnątrz postawy przeciwne, do tych które są świadomie odrzucane. Dochodzi w takiej sytuacji np. do wyraźnie przesadnego akcentowania żalu po stracie osoby, której się nie cierpiało. Reakcja upozorowana tłumaczy dlaczego na czele przysłowiowego komitetu do zwalczania pornografii staje osoba z lubością oglądająca zdjęcia o takim charakterze.

Reakcja upozorowana niekiedy może służyć ukrywaniu własnego niedbalstwa czy nawet postępowania jednoznacznie wrogiego. Jej manifestowanie zdarza się czasem u osób, które mają poczucie winy z powodu utraty osoby bliskiej, gdyż nie wykazały wystarczającej dbałości o jej bezpieczeństwo. Jednak potrzeba uspokojenia własnego sumienia nakazuje im szukać podświadomie odpowiedzialnego poza nimi samymi.

W śledztwie każda skrajność powinna wzbudzać nieufność i inspirować do stawiania hipotez zasługujących na procesową weryfikację.

Znajomość psychologicznych mechanizmów obronnych może w wielu trudnych sytuacjach śledczych ułatwić zrozumienie ludzkich zachowań. Pozwala nie tylko ustalić rzeczywisty motyw przestępstwa, ale też zinterpretować i prawidłowo ocenić zeznania świadków, zwłaszcza jeżeli rola procesowa świadka łączona jest z rolą pokrzywdzonego. Zwykle organ procesowy interpretacji tej nie przeprowadza osobiście, lecz zdaje się na wiedzę biegłego. Jednak ważna jest już sama umiejętność dostrzeżenia problemu i umiejętność skorzystania w odpowiednim momencie z pomocy eksperta.

Jan WOJTASIK