Ujęcie sprawcy przestępstwa

Ujęcie sprawcy przestępstwa  Niektórzy utożsamiają je z zatrzymaniem, inni widzą w nim przede wszystkim akt uprawnionej obywatelskiej samoobrony przed bezprawnym działaniem sprawcy przestępstwa. Wśród znawców tematu panuje natomiast zgoda, co do tego, że ujęcie – w przeciwieństwie do zawiadomienia o wiadomym fakcie przestępstwa – nie stanowi ani prawnego ani obywatelskiego obowiązku. Prawo ujęcia gwarantuje natomiast bezkarność każdemu, kto podejmie się schwytania sprawcy przestępstwa w chwili dokonywania tego czynu lub tuż po jego popełnieniu. Zachowanie dozwolone nie może być bowiem jednocześnie karalne nawet wówczas, gdy formalnie wyczerpuje znamiona czynu zabronionego.

Ujęcie jest rodzajem środka przymusu procesowego. Zgodnie z przepisem art. 243.§ 1 kpk, „każdy ma prawo ująć osobę na gorącym uczynku przestępstwa lub w pościgu podjętym bezpośrednio po popełnieniu przestępstwa, jeżeli zachodzi obawa ukrycia się tej osoby lub nie można ustalić jej tożsamości”.

Pomimo pewnych podobieństw, procesowej instytucji ujęcia nie należy mylić z prawem do obrony koniecznej ani ze stanem wyższej konieczności. Celem ujęcia jest wyłącznie zagwarantowanie pociągnięcia sprawcy przestępstwa do odpowiedzialności karnej. Oddalenie się z miejsca przestępstwa i nie ustalenie tożsamości przestępcy może bowiem uniemożliwić lub istotnie utrudnić jego wykrycie, a tym samym doprowadzić do bezkarności. W przypadku obrony koniecznej i stanu wyższej konieczności chodzi o ochronę ważnych dóbr chronionych przez prawo, np. życia, zdrowia czy mienia przed bezprawnym zamachem na te wartości.

Uprawnienie do ujęcia sprawcy przysługuje każdemu. Oznacza to, że może to uczynić sam pokrzywdzony, ale też świadek zdarzenia czy inna osoba, która powzięła wiadomość o dokonanym przestępstwie i jego sprawcy. Uprawnienie to posiadają także wszelkie osoby prywatne i urzędowe. Jednak zauważyć należy, że szczególną podstawą do takiego działania przez policjanta osobny przepis kodeksu postępowania karnego [art. 244.§1- 4 kpk].

Warunki dopuszczające ujęcie zostały przez przepisy wyraźnie określone i nie mogą być nadużywane. Tzw. gorący uczynek oznacza trwającą akcje przestępczą lub jej usiłowanie. W takim znaczeniu prawnie dopuszczalne jest zarówno ujęcie kogoś, kto w zamiarze kradzieży wybił szybę w oknie wystawowym i zdążył załadować worek cudzymi rzeczami, jak i kogoś kto szybę już wybił, ale niczego jeszcze zabrać nie zdążył. Czas „gorącego uczynku” trwa z zasady do momentu pozostawania sprawcy na miejscu przestępstwa. W ramach pościgu ująć można także sprawcę, który już przestępstwa dokonał i oddala się z miejsca jego popełnienia. Pościg może przebiegać z zachowaniem kontaktu wzrokowego za uciekającym sprawcą. Może tez oznaczać poruszanie się po śladach pozostawionych przez oddalającego się sprawcę. Ważne jest zwartość czasowa momentu zauważenia przestępstwa i podjęcia pościgu, który musi trwać nieprzerwanie.

Dalsze warunki dopuszczalności ujęcia to obawa ukrycia się sprawcy lub niemożność ustalenia jego tożsamości. Ten pierwszy wypadek zachodzi w zasadzie zawsze, ilekroć sprawca poważnego oddala się z miejsca jego dokonania. Należy przyjąć więc, że nie mamy prawa ujęcia sprawcy, który w chwili dokonania kradzieży naszego samochodu okazał się naszym dobrym znajomym albo przedstawił nie budzący wątpliwości dokument stwierdzający tożsamość i nic nie wskazuje, że podejmie próbę ucieczki. W takiej sytuacji pozostanie tylko zawiadomienie Policji lub innego organu powołanego do ścigania przestępstw.

W każdym wypadku ująć wolno tylko osobę, co do której nie ma wątpliwości, że jest sprawcą przestępstwa.

W ramach prawa ujęcia mieści się możliwość czasowego pozbawienia ujętego wolności i np. zamknięcia go w pomieszczeniu, do którego dokonał włamania. Czas takiego zamknięcia ograniczony jest jednak granicami koniecznymi do niezwłocznego wezwania i przybycia Policji. Zamknięcie, a zwłaszcza niekonieczne przetrzymywanie nie może okazać się surogatem kary. W takim bowiem przypadku zachowanie prawnie dopuszczalne przeradza się w przestępstwo nieuprawnionego pozbawienia wolności. W razie stawiania oporu przez osobę ujmowaną, dopuszczalne jest zastosowanie wobec niej siły fizycznej, ale tylko w granicach koniecznych do skutecznego wyegzekwowania ujęcia. Przekroczenie tych granic naraża ujmującego na odpowiedzialność karną za spowodowanie uszczerbku na zdrowiu.

Powinność niezwłocznego oddania osoby ujętej w ręce Policji została wyraźnie określona w kodeksie.

Jan WOJTASIK