Przeszukanie

Przeszukanie  To czynność procesowa, której dokonuje się w razie konieczności odnalezienia poszukiwanej osoby w celu jej wykrycia, zatrzymania albo przymusowego doprowadzenia. Przeszukanie może też mieć na celu znalezienie rzeczy mających znaczenie dowodowe w sprawie. Chodzi nie tylko o rzeczy, które służyły lub miały służyć do popełnienia przestępstwa [nóż, łom, komputer, fałszywa pieczątka].

Przeszukanie służy ponadto odnalezieniu i zabezpieczeniu rzeczy, które zachowały na sobie dowody przestępstwa [spodnie za śladami krwi, samochód z rozbitym reflektorem, obuwie z charakterystyczną podeszwą]. Także rzeczy pochodzące bezpośrednio lub pośrednio z przestępstwa [banknoty uzyskane w wyniku włamania do banku, zegarek utracony przez ofiarę rozboju] mogą być zabezpieczane dla potrzeb dowodowych metodą przeszukania.

Przeszukanie służyć może w określonych sytuacjach odnalezieniu urządzeń pozwalających na odtworzenie przebiegu zdarzenia, np. kamery telewizyjnej lub nośnika elektronicznego z magnetycznym lub cyfrowym zapisem agresywnych zachowań kibiców na stadionie.

W razie konieczności zabezpieczenia elektronicznego nośnika informacji obowiązuje przede wszystkim zakaz uruchomiania urządzenia wyłączonego, a przy urządzeniach włączonych: odnotowanie daty i godziny podawanej przez monitor urządzenia.

Nie wolno w żadnym wypadku korzystać z pomocy użytkownika. Osoby korzystające ze sprzętu nie mogą dokonywać na nim jakiejkolwiek operacji i nie mogą posługiwać się środkami łączności.

Zabezpieczenie elektronicznego materiału dowodowego następuje przez podanie tzw. „sumy kontrolnej”, opis i sfotografowanie stanowiska oraz oplombowanie opakowania. Wskazane jest przy tym zażądanie haseł, kodów i licencji na oprogramowanie, np. księgowe, magazynowe itp. Jednak osoba podejrzana o popełnienie przestępstwa nie ma obowiązku udzielania tego rodzaju informacji.

Nie zawsze konieczne jest fizyczne odebranie nośnika danych. Podzielić należy tu stanowisko Arkadiusza Lacha, który uważa, że „przechowywane w systemie informatycznym pliki mogą w zależności od okoliczności i możliwości technicznych zostać zatrzymane wraz z nośnikiem (art. 217 k.p.k.) względnie zatrzymane bez nośnika albo skopiowane (art. 217 k.p.k. w zw. z art. 236a k.p.k.). W celu ich odnalezienia można przeprowadzić przeszukanie systemu informatycznego, jego części, urządzenia lub nośnika zawierającego dane (art. 219 k.p.k. w zw. z art. 236a k.p.k.)” [patrz: A. Lach, Karnoprocesowe instrumenty zwalczania pedofilii i pornografii dziecięcej w Internecie, Prok. i Pr. nr 10/2005]. 

Warto przy tym wiedzieć, że w celu bardziej efektywnego poszukiwania i zabezpieczania coraz częściej występujących śladów cyfrowych opracowano dla potrzeb organów ścigania specjalne programy. Zaliczamy do nich np. Live Forensic, czyli technikę zbierania dowodów elektronicznych z systemów komputerowych bez ich wyłączania. Metoda ta umożliwia wyszukanie i zabezpieczenie śladów przy niezakłóconej ciągłości pracy systemu. Pozwala też prowadzić analizy powłamaniowe, itd. Innego rodzaju programem jest Targered Triage. Są to techniki pobierania z systemu wybranych danych bez konieczności kopiowania całych nośników [por. P. Krejza, Live Forensic – zasady zbierania dowodów elektronicznych, Magazyn Informatyki Śledczej i Bezpieczeństwa IT nr 19/2013].

Wobec szybko rosnącego znaczenia dowodów elektronicznych należy pamiętać, że ich poszukiwanie nie może ograniczyć się do zbadania dysku twardego komputera. Ich nośnikami są także dyski zewnętrzne komputerów, wszelkie inne postacie pamięci, np. karty, dyskietki, taśmy magnetyczne, kasety, telefoniczne karty SIM i telefony, odtwarzacze plików mp3 i mp4, aparaty fotograficzne, a nawet tachografy i nawigacje samochodowe.

Doświadczeni policjanci wiedzą też, że pliki stanowiące dowód przestępstwa mogą być widoczne lub ukryte, także pod innymi plikami. Mogą być opakowane oryginalnie lub maskowane – fizycznie lub pod innymi postaciami, mogą być dostępne lub zabezpieczone przez szyfrowanie, kody itd.

W zależności od celu przeszukania jego przedmiotem może być mieszkanie, pomieszczenie użytkowe, np. piwnica, komórka, stodoła, warsztat, ale też biuro, restauracja, ogród, samochód.

Przeszukanie osoby oznacza możliwość sprawdzenia zawartości odzieży na niej, walizki, torebki, posiadanej parasolki. W ramach czynności przeszukania zachodzi także możliwość przejrzenia jamy ustnej i innych jam ciała, a nawet żołądka czy jelit. Tego rodzaju przeszukania konieczne są np. w razie przemytu narkotyków, złota, biżuterii itp. przedmiotów. Do ich odnalezienia mogą być wykorzystane urządzenia techniczne, np. aparaty rentgenowskie, wzierniki itd. Zarówno przeszukanie osoby, jak i pomieszczeń wymaga zachowania bezpieczeństwa osób dokonujących tej czynności. Z tego powodu zaleca się każdorazowo ustawić osobę poddawaną przeszukaniu w pozycji ograniczającej możliwość zaatakowania policjanta.

O tym, że pomysłowość przestępców nie zna granic przekonuje szeroko komentowany w sierpniu 2009 r. przez media przypadek przemycenia przez zatrzymanego do jednego z zakładów karnych w Teksasie 9 mm pistoletu. Jak ustalono, był on trzykrotnie przeszukany przez policjantów, zanim ukryta w fałdach tłuszczu broń przypadkowo wypadła podczas kąpieli pod prysznicem.

Przeprowadzenie przeszukania możliwe jest jedynie wówczas, gdy zachodzą uzasadnione podstawy do przyjęcia, że w konkretnym pomieszczeniu albo przy określonej osobie znajduje się rzecz mogąca służyć za dowód w sprawie. Ustawa przyjmuje zasadę, że przeszukania dokonuje prokurator. Obowiązujące przepisy przewidują jednak możliwość przeprowadzenia przeszukania przez policję albo inny organ [Straż Graniczna, ABW, Straż Leśna] na polecenie sądu lub prokuratora. W praktyce takie rozwiązanie stosowane jest najczęściej.

W postanowieniu zarządzającym przeszukanie prokurator podaje jego cel, wskazuje w miarę możliwości przedmioty, które mają być odnalezione, dane personalne i adres osoby, która ma być poddana przeszukaniu lub u której należy dokonać przeszukania pomieszczeń. W wypadkach nie cierpiących zwłoki, a więc wówczas, gdy jakiekolwiek odłożenie momentu przeszukania mogłoby doprowadzić do usunięcia dowodu rzeczowego czy też ucieczki osoby poszukiwanej policja ma prawo dokonania przeszukania nawet bez sądowego czy prokuratorskiego nakazu. Wystarczy wówczas okazać osobie, u której okazanie ma być przeprowadzone nakaz kierownika jednostki policji, a gdy i to nie jest możliwe bez szkody dla sprawy – poprzestać na okazaniu legitymacji służbowej.

Przeszukania dokonane bez nakazu prokuratora podlegają później jego kontroli i zatwierdzeniu. Zasadą jest zgoda ustawodawcy na dokonywanie przeszukiwań przez całą dobę. Ograniczenie dotyczy jedynie pomieszczeń zamieszkałych, które w porze nocnej mogą być wprawdzie przeszukiwane, ale tylko w wypadkach nie cierpiących zwłoki. Zarówno przeprowadzający przeszukanie, jak i osoba, u której ma ono nastąpić maja prawo przybrania sobie po jednej osobie w charakterze świadka tej czynności. Przeszukanie rozpoczyna się od poinformowania osoby poddanej tej czynności o jej celu i wezwania do dobrowolnego wydania poszukiwanej osoby lub rzeczy.

W przypadku odmowy wydania lub odmowy zgody na wejście do pomieszczeń organ dokonujący przeszukania ma prawo zastosowania przymusu bezpośredniego. Można fizycznie przełamać opór człowieka, który czynność utrudnia, jak i urządzeń zabezpieczających dane pomieszczenie. Rozbija się wiec w razie potrzeby zamki, wyważa drzwi, okna. Jedyne ograniczenie wynika z faktu, że przeszukujący nie może stosować środków i metod wykraczających poza zakres niezbędny do realizacji czynności procesowej. Wolno mu więc rozkręcać meble, przeglądać książki, sprawdzać zawartość pierzyny, ale nie powinien mebli tych rąbać siekierą, książek wyrzucać z półek na podłogę, a pierzyny czy kołdry ciąć na paski. Każdy przypadek zniszczenia czy uszkodzenia rzeczy powinien być udokumentowany.

W jednym z orzeczeń Sąd Rejonowy w Łodzi orzekając w przedmiocie odpowiedzialności karnej za przekroczenie uprawnień przez prowadzących przeszukanie funkcjonariuszy Urzędu Skarbowego przypomniał, że czynność ta powinna być przeprowadzona zgodnie z jej celami, z zachowaniem umiaru oraz bez wyrządzania niepotrzebnych szkód i dolegliwości. Sąd podkreślił, że osoby dokonujące przeszukania zobowiązane są do poszanowania godności człowieka oraz respektowania innych praw i wolności obywatelskich, a sama czynność powinna obyć się w sposób możliwie najmniej naruszający dobra osobiste i majątkowe osób i przedsiębiorców, których dotyczy.

Przeszukania osoby powinna dokonywać osoba tej samej płci, a wyjątki od tej zasady mogą zdarzyć się jedynie w szczególnych sytuacjach. Do przeszukania można użyć psa służbowego, młotka, łopaty i każdego innego sprzętu pozwalającego na skuteczne zrealizowania celu przeszukania. W trudniejszych przypadkach konieczne może być posłużenie się wykrywaczem do metalu, radarem ziemnym czy sprzętem termowizyjnym.

Bywa, że osoby zainteresowane niedopuszczeniem do zrealizowania celów przeszukania podejmują wymyślne działania odwracające uwagę prowadzących czynność, jak: pozorowane zasłabnięcia, symulację ataku epilepsji, zaprószenie ognia w celu wywołania pożaru, spowodowanie zwarcia instalacji i wygaszenie świateł, podawanie fałszywych informacji o zagubieniu kluczy, dezinformację o dysponencie pomieszczenia czy skrytki, a nawet zajęcie miejsca, gdzie ukryto dowody rzeczowe przez osobę rzekomo nieporadną.

Niekiedy dochodzi do czynnej agresji lub oporu. W literaturze przedmiotu podawane są przykłady niezastosowania się do ponawianych żądań pomimo ostrzeżeń, obrony wejścia do pomieszczenia, niedopuszczenia do zabrania przedmiotów, osób czy zwierząt, czynnych napaści na policjantów, zamachu na własne życie czy zdrowie i pozorowania nadużycia przemocy.

Jednym ze sposobów ograniczania tego rodzaju trudnych sytuacji jest dyrektywa miarkowania przymusu bezpośredniego. W zaleceniach metodycznych wskazuje się więc w pierwszej kolejności bardzo wyraźne wyartykułowanie przez prowadzącego przeszukanie oczekiwanego zachowania i ewentualne wysłuchanie argumentów. Jeżeli perswazja nie przynosi oczekiwanego efektu, następuje w zrozumiały sposób uprzedzenie o możliwości użycia przymusu. Dopiero po wyczerpaniu tej drogi może nastąpić zastosowanie koniecznego przymusu, np. odsunięcia na bok, przytrzymania rękoma, zastosowaniu obezwładniających chwytów transportowych czy użyciu innych sposobów siłowej obrony lub ataku [por. m.in. Z. Uniszewski, Przeszukanie. Problematyka kryminalistyczna, Wyd. NERITON, W-wa 2000]

Przebieg przeszukania i jego wyniki dokumentuje się w protokole, a każdy zabrany przedmiot po dokładnym opisaniu zabezpiecza dla potrzeb dowodowych. Podstawowym sposobem opisania znalezionego przedmiotu są oględziny, których przebieg utrwala się w protokole. Standardem staje się wykonanie dokumentacji fotograficznej, niekiedy też szkicu.

Przedmioty zabezpieczone w wyniku oględzin mogą być poddane ekspertyzom, podobnie jak przedmioty czy ślady ujawnione w toku klasycznych oględzin. Jednak dokumenty zawierające tajemnicę państwową, służbową, zawodową lub inną chronioną ustawą albo mającą charakter osobisty muszą być niezwłocznie przekazane bez ich odczytywania prokuratorowi lub sądowi w opieczętowanym opakowaniu (art. 225 § 1 k.p.k.). W tym samym trybie należy przekazać tym organom dokumentację psychiatryczną wydaną, odebraną lub znalezioną w toku przeszukania (art. 225 § 4 k.p.k.). 

Osoba zainteresowana ma prawo żądać pokwitowania stwierdzającego, jakie przedmioty i przez kogo zostały zatrzymane.

W bardziej poważnych i skomplikowanych dowodowo sprawach dochodzi niekiedy do zatrzymania większej ilości przedmiotów, niekiedy pozornie tylko koniecznych. Stąd konieczność stałej kontroli i permanentna potrzeba dokonywania oceny, czy faktycznie dana rzecz jest niezbędna z punktu widzenia celów postępowania karnego. W jej wyniku powinno nastąpić oddzielenie przedmiotów prawidłowo zatrzymanych i zarazem koniecznych dla rozstrzygnięcia o przedmiocie procesu od takich, które zostały wprowadzone do postępowania w sposób wadliwy oraz rzeczy, które są lub stały się zbędne dla postępowania [por. K. Markiewicz, Postępowanie z przedmiotami zajętymi na użytek procesu karnego, Prok. i Pr. nr 7-8/2004].

W przypadku ustalenia, że w trakcie przeszukania zatrzymano rzeczy zbędne dla postępowania karnego, należy je zwrócić osobie uprawnionej niezwłocznie po stwierdzeniu ich zbędności. Niekiedy zdarza się, że tytuł do dysponowania rzeczą zabezpieczoną zgłasza więcej niż jedna osoba. Spory co do własności rzeczy powstają np. pomiędzy współwłaścicielami czy współmałżonkami, a nie ma wystarczających danych do rozstrzygnięcia, kto powinien rzecz te odebrać, organ procesowy odsyła osoby zainteresowane na drogę procesu cywilnego.

Z przeszukaniem w rozumieniu kodeksu postępowania karnego nie należy utożsamiać z podobnymi do niego czynnościami administracyjno-służbowymi takimi, jak: kontrola osobista, przeglądanie bagażu czy sprawdzanie przewożonego ładunku. Czynności te wykonuje Policja, ABW, Straż Graniczna, a w pewnych sytuacjach także pracownicy agencji ochrony. Przykładem tego rodzaju działań są kontrole graniczne, kontrole pasażerów na lotniskach, podejrzanie zachowujących się klientów sklepów. Tego rodzaju przedsięwzięcia kontrolne znajdują swoje umocowanie w ustawach określających uprawnienia organów porządku i bezpieczeństwa.

Specjalnym rodzajem przeszukania jest tzw. przeszukanie operacyjne. Wskazane w poprzednim akapicie organy bezpieczeństwa upoważnione do prowadzenia czynności operacyjno-rozpoznawczych mogą z zachowaniem w pewnych sytuacjach bez wiedzy osób administrujących pomieszczeniem dokonać przeszukania. Przeszukanie takie może dotyczyć też rzeczy należących do określonej osoby, np. samochodu. Z przeszukania tego rodzaju nie spisuje się protokołu, a jedynie notatkę urzędową, która dołącza się do dokumentacji operacyjnej. Jan Widacki i Współautorzy zauważają, że wyniki tego rodzaju przeszukania nie stanowią dowodu w procesie [patrz: J. Widacki /red./, J. Konieczny, T. Widła, Kryminalistyka, Wyd. CH BECK, W-wa 2008 s. 116].

Natomiast osobom zainteresowanym pełnym poznaniem taktycznych i technicznych oraz prawnych aspektów przeszukania wypadnie polecić jedyną chyba monografię poświęconą tym zagadnieniom autorstwa Zdzisława Uniszewskiego, Przeszukanie. Problematyka kryminalistyczna, Wyd. NERITON, W-wa 2000.

Jan WOJTASIK