Pozyskiwanie nowych kadr prokuratorskich w Polsce i prokuratorskie szkolenia zawodowe

Pozyskiwanie nowych kadr prokuratorskich w Polsce i prokuratorskie szkolenia zawodowe 

„Organa prokuratury czuwają nad pozyskiwaniem najlepszych prawników, wyróżniających się siłą charakteru i zdolnościami”. To zdanie, stanowiące fragment projektu dokumentu pt. „Zbiór zasad etycznych prokuratora” najlepiej chyba oddaje dobre intencje kierownictwa prokuratury różnych szczebli. Uświadamia też bardzo dobitnie elementarne kryteria jakim powinien sprostać przyszły prokurator.

Uchwalona w 1985 r., wielokrotnie nowelizowana, ustawa o prokuraturze wymaga przy tym, żeby przyszły prokurator ukończył wyższe studia prawnicze w Polsce i uzyskał tytuł magistra lub zagraniczne uznane w Polsce, a przy tym był nieskazitelnego charakteru.

Oczekiwanie nieskazitelnego charakteru jest konieczne, albowiem prokurator na powierzonym mu stanowisku ma obowiązek nie tylko wiernie służyć swojemu Państwu stojąc na straży prawa i strzegąc praworządności, ale sumiennie wypełniając te obowiązki, kierować się zasadami godności i uczciwości oraz bezstronnością przy podejmowaniu decyzji.

Oczekuje się przy tym, że prokurator powinien wykonywać zawód rzetelnie, konsekwentnie i sprawnie. Oznacza to, ze poza koniecznymi przymiotami charakteru powinien go cechować wysoki profesjonalizm prawniczy, czyli znajomość norm prawa i orzecznictwa sądowego oraz umiejętność zastosowania właściwej normy do konkretnego przypadku. Ważny jest także poziom jego ogólnej sprawności umysłowej i umiejętność właściwej organizacji pracy własnej. Będzie musiał nie tylko właściwie oceniać sytuację, ale szybko podejmować decyzje i czynić to w warunkach nieustannej presji znacznego obciążenia ilością skomplikowanych spraw i upływających terminów.

W sumie więc prokurator powinien być idealnym człowiekiem i idealnym pracownikiem. Jednak ideałów w życiu raczej niema. Oznacza to konieczność znalezienia takiego kandydata do zawodu prokuratorskiego i takiego kształtowania go podczas przygotowania do tej służby, żeby to odstępstwo od oczekiwanego wzorca było możliwie najmniejsze.

Służą do tego celu dwa etapy przygotowania zawodowego – aplikacja zakończona złożeniem egzaminu i asesura, stanowiąca praktyczną weryfikacje umiejętności zawodowych.

Aktualnie możemy w Polsce mówić o dwóch systemach odbywania aplikacji. System pierwszy – klasyczny, jeszcze obowiązujący. Jest on bardzo mocno osadzony w tradycji nie tylko prokuratorskiej, ale też wszystkich pozostałych zawodów prawniczych. Jego istotą jest decentralizacja aplikacji i oparcie jej na tradycyjnym patronacie.

W systemie tym, spełniający odpowiednie warunki, kandydat do zawodu prokuratora zostaje przypisany do konkretnej jednostki organizacyjnej na szczeblu prokuratury rejonowej, a opiekę nad jego przygotowaniem sprawuje wyznaczony prokurator – patron. O mianowaniu aplikanta decyduje prokurator apelacyjny na podstawie wyników przeprowadzonego egzaminu i w ramach limitu przyznanego dla danej apelacji przez Prokuratora Generalnego. Konkurs składa się z części pisemnej oraz etapu ustnego, do którego dopuszczone są osoby, które uzyskały ustalony limit punktów z części pisemnej.

Niezależnie od tego kandydat na aplikanta musi wykazać się niekaralnością, odpowiednim stanem zdrowia fizycznego i psychicznego oraz oczywiście posiadaniem dyplomu ukończenia studiów prawniczych.

Według obowiązujących przepisów aplikacja prokuratorska trwa dwa lata i sześć miesięcy. Jednak, w razie potrzeby wynikającej z zakresu działania prokuratury, Minister Sprawiedliwości może przedłużyć okres aplikacji prokuratorskiej do trzech lat. Przedłużenie to może być spowodowane np. koniecznością przeznaczenia dodatkowego czasu na przygotowanie aplikantów do należytego wykonywania nowych lub poszerzonych zadań nakładanych na prokuraturę. Innym powodem może okazać się konieczność podnoszenia kwalifikacji aplikantów z uwagi na postępy nauki i techniki w sferze zapobiegania i zwalczania przestępczości. W chwili obecnej regułą stała się aplikacja trzyletnia.

W trakcie aplikacji przyszły prokurator odbywa praktykę w macierzystej prokuraturze rejonowej i prokuraturze okręgowej oraz wydziałach karnym, cywilnym, rodzinnym i gospodarczym sądów rejonowego i okręgowego z zachowaniem reguły, że powinien zapoznać się z pracą zarówno I–szej jak i i II-giej instancji. Miesięczna praktyka organizowana jest ponadto w laboratorium kryminalistycznym policji. W każdym tygodniu co najmniej 1 dzień aplikant ma obowiązek uczestniczyć w szkoleniu prowadzonym przez Prokuraturę Apelacyjną w formie wykładów, ćwiczeń i seminariów. Przedmiotem tych zajęć jest prawo karne materialne i procesowe, prawo cywilne, administracyjne, rodzinne i gospodarcze, konstytucyjne i prawo Unii Europejskiej. Ponadto prowadzi się zajęcia z przepisów o ustroju prokuratury, etyki zawodowej, metodyki pracy prokuratora, a także z zakresu kryminalistyki, medycyny, psychiatrii i psychologii sądowej.

Specyficznym rozwiązaniem jest możliwość odbywania aplikacji pozaetatowej. Aplikanta pozaetatowego obowiązuje spełnienie tych wszystkich wymagań, jakie dotyczą aplikanta etatowego, z wyjątkiem czasu przeznaczonego na zajęcia praktyczne w jednostkach prokuratury i sądownictwa. Czas ten bowiem ograniczony jest do 1 dnia w tygodniu. Dodać należy, że aplikacja pozaetatowa jest bezpłatna. Z jednej strony bowiem aplikant nie ponosi kosztów udziału w szkoleniach i praktycznego przyuczenia do zawodu, z drugiej zaś sam nie otrzymuje wynagrodzenia za wykonywane praktyczne czynności, np. sporządzenie  projektu aktu oskarżenia, postanowienia o umorzeniu czy innej decyzji.

Warto tu tez zaznaczyć, że aplikant w zasadzie wykonuje jedynie czynności pomocnicze. Wyjątkowo może on jednak występować przed sądem rejonowym w charakterze oskarżyciela publicznego w sprawach w postępowaniu uproszczonym.

Nie wcześniej niż po upływie pierwszego roku aplikacji aplikant zdaje kolokwium z przedmiotów objętych dotychczasowym programem szkolenia, a pozytywny wynik kolokwium warunkuje możliwość kontynuowania aplikacji. Jednak zwolnienie aplikanta może nastąpić też z innych powodów świadczących o braku postępu w przygotowaniu zawodowym, w tym wystawieniu dwóch negatywnych opinii patronów.

Aplikację kończy złożenie egzaminu prokuratorskiego przed komisją powołaną przez Prokuratora Generalnego. Egzamin ten obejmuje sprawdzian umiejętności praktycznych ze sporządzenia środka zaskarżenia w sprawie karnej w postaci apelacji oraz jednego z przysługującemu prokuratorowi środków zaskarżenia w postępowaniu cywilnych i administracyjnym. Cześć ustna egzaminu przeprowadzana jest ze wszystkich przedmiotów objętych tematyką wcześniejszego szkolenia.

Aplikanci, którzy otrzymali najlepsze oceny z egzaminu prokuratorskiego i spełniają wszystkie wcześniej wymienione warunki, w tym niekaralność, dobry stan zdrowia i pozytywną opinię policyjną z miejsca zamieszkania mogą ubiegać się o mianowanie na stanowisko asesora

Decyzję o mianowaniu podejmuje Prokurator Generalny na wniosek właściwego Prokuratora Okręgowego.  Prokurator Generalny zasięga przy tym od Komendanta Głównego Policji informację o każdym z kandydatów do objęcia stanowiska asesora prokuratury.

Jakkolwiek uprawnienia władcze asesora i zakres jego samodzielności jest większy niż aplikanta, nie ma on z samego tylko tytułu mianowania na stanowisko asesorskie kompetencji prokuratorskich. Jednak Prokurator Generalny może powierzyć asesorowi powszechnej jednostki organizacyjnej prokuratury na czas określony, nieprzekraczający trzech lat, pełnienie czynności prokuratorskich. Jest to tzw. wotum. Nawet wówczas asesor nie ma prawa udziału w postępowaniu przed sądem apelacyjnym i okręgowym, sporządzania środków zaskarżania i wniosków do Sądu Najwyższego oraz występowania przed tym Sądem.

Zwykle „wotum” powierzane jest asesorowi na okres 1 roku i po tym podlega on szczególnemu trybowi opiniowania o postępach w przygotowaniu do zawodu i uzyskania kwalifikacji upoważniających do uzyskania jego przedłużenia na rok kolejny. Powołany przez prokuratora okręgowego zespół dokonuje badania losowo dobranych spraw załatwianych przez asesora, zapoznaje się z opiniami jego przełożonych, jakością wytwarzanych dokumentów, w tym zwłaszcza środków zaskarżenia i poziomem wystąpień przed sądami. Przed upływem trzech lat od rozpoczęcia asesury rozpoczyna się procedura w przedmiocie powołania na stanowisko prokuratora. W wyjątkowych wypadkach, w tym co najmniej bardzo dobrej oceny z egzaminu prokuratorskiego, wzorowej postawy podczas służby i wyjątkowo dobrych wyników w realizacji zadań zawodowych dopuszcza się możliwość wcześniejszego wystąpienia o powołanie na pierwsze stanowisko prokuratorskie w trybie nagrodowym.

Przedstawiony tu model aplikacji i asesury, jakkolwiek trwały co do istoty, zmieniał się w ciągu ostatnich lat wielokrotnie w zakresie rozwiązań szczegółowych. Zmiany te dotyczyły głównie czasokresu odbywania tych etapów zawodowego przygotowania oraz zakresu przedmiotów objętych szkoleniem i egzaminem prokuratorskim. Także zasada wymogu pozyskiwania opinii policyjnej obowiązuje dopiero od trzech lat.

Jednak od przyszłego roku planowane jest w Polsce odbywanie aplikacji prokuratorskiej, podobnie zresztą sądowej, na zupełnie odmiennych zasadach. Przede wszystkim przestanie funkcjonować model aplikacji pozaetatowej. Model ten, jakkolwiek istotnie ułatwiał dostęp na aplikację i uzyskanie świadectwa egzaminu prokuratorskiego, nie sprawdził się. Po pierwsze, pozaetatowy system przygotowania kandydatów prowadził do obniżenia poziomu ich kwalifikacji. Po drugie, nawet tym, którzy zdali egzamin z wynikiem dobrym nie gwarantował zatrudnienia. Po trzecie, ci którzy zostali asesorami, często dopiero na tym etapie poziomu rozwoju zawodowego przyswajali sobie umiejętności, które powinni opanować podczas aplikacji.

O ile nie nastąpi jakiś zasadniczy zwrot w przygotowywanej właśnie koncepcji, przyszli prokuratorzy przygotowywać się będą do zawodu w ramach jednej, prowadzonej centralnie i trwającej 3 lata aplikacji sądowo – prokuratorskiej. Nie będą związani z miejscem swojej pracy, aż do momentu zdania egzaminu końcowego. Podstawą ich utrzymania będą stypendia, których wysokość związana będzie z ocenami kolejnych egzaminów.

Projektowana aplikacja prokuratorska zrywa z tradycyjnym systemem patronatu. Zasadniczy ciężar przygotowania teoretycznego, czyli znajomości przepisów poszczególnych gałęzi prawa spadnie na samego zainteresowanego. Jest to bowiem podstawowy warunek zdania konkursowego egzaminu wstępnego. Egzamin przeprowadzać będzie Centrum Szkolenia Kadr Sądów Powszechnych i Prokuratury. Na podstawie wyników egzaminu konkursowego przyjmie ono tylko tylu kandydatów – ilu, zgodnie z prognozą kadrową  ma szansę zostać prokuratorami po zakończeniu aplikacji.

CSKSPiP będzie przede wszystkim nauczać umiejętności koniecznych do sprawnego wykonywania obowiązków prokuratora – wykładni prawa, redagowania dokumentów procesowych, profesjonalnego przeprowadzania czynności dowodowych, takich jak: oględziny, przesłuchania podejrzanych i świadków, współpraca z ekspertami. Zajęcia z kryminalistyki, medycyny, psychiatrii i psychologii sądowej w formie seminariów, pokazów i ćwiczeń będą zapewne tylko jedną z metod zdobywania kwalifikacji.

Każdy kolejny semestr kończony będzie konkursowym egzaminem, a wyniki egzaminu dostarczą podstaw do przyznania kolejnych punktów. Zakłada się, że zajęcia w Centrum powiązane będą z praktykami w wybranych prokuraturach i sądach. Dopiero tutaj kandydat spotka się ze swym patronem, który ułatwi mu poznanie warsztatu pracy na poziomie czysto praktycznym. Prowadzona będzie też odpowiednia dokumentacja przebiegu praktyk, a ich harmonogram zagwarantuje udział aplikanta we wszystkich rodzajach zajęć prokuratorskich i sędziowskich.

Ilość uzyskanych punktów podczas aplikacji oraz egzaminu końcowego będzie podstawą sporządzenia listy rankingowej, a miejsce na liście będzie decydowało o kolejności prawa do wyboru miejsca pracy.

Nie przewiduje się zasadniczych zmian w przebiegu asesury i zasad powoływania do pełnienia funkcji prokuratora.

Dalsza edukacja i doskonalenie zawodowe asesorów i prokuratorów odbywa się na kilku szczeblach  poprzez uczestnictwo w szkoleniach organizowanych przez: Krajowe Centrum Szkolenia Kadr Sądów Powszechnych i Prokuratury, poszczególne prokuratury apelacyjne i prokuratury okręgowe.

Następną formą uzupełniającego zdobywania wiedzy jest samokształcenie polegające na konsekwentnym zapoznawaniu się z aktualnym stanem prawnym poszczególnych dziedzin prawa oraz orzecznictwem Sądu Najwyższego, jak też śledzenie periodyków prawniczych.

Postępujący coraz bardziej rozwój sieci informatycznej i możliwości bieżącego posługiwania się zbiorami informacji prawnej stwarzają możliwość doskonalenia zawodowego także i tą drogą.

Tekst wygłoszony w trakcie polsko – niemieckiej konferencji sędziów i prokuratorów Apelacji Poznańskiej w Ojerzycach k. Świebodzina , grudzień 2007 r.

 Jan WOJTASIK

Publikacja z cyklu: Lektury elektroniczne