Właściwość prokuratora

Właściwość prokuratora Ściganie przestępstw, poza strzeżeniem praworządności, jest podstawowym zadaniem prokuratury. Zakres działań mieszczący się w pojęciu „ścigania” jest szeroki i obejmuje m.in. takie konkretne zadania, jak: ujawnianie przestępstw, wykrywanie ich sprawców, zbieranie i utrwalanie dowodów niezbędnych do prawidłowego osądzenia, wniesienie oskarżenia i jego popieranie przed sądami, a nawet współuczestniczy w wykonaniu niektórych orzeczeń sądowych.

Zakres bezpośredniego zaangażowania prokuratorów w realizację poszczególnych zadań jest oczywiście bardzo różny. O ile więc wykrywanie sprawców przestępstw niemal w całości jest domeną Policji i innych wyspecjalizowanych organów ścigania, a w procesie zbierania dowodów i ich utrwalania dla sądu zaangażowanie to staje się znaczne, o tyle wnoszenie oskarżenia i jego popieranie przed sądami w sprawach z oskarżenia publicznego zostało co do zasady powierzone właśnie urzędowi prokuratorskiemu [art. 145 § 1 i 2 k.p.k.].

W zakreślaniu obszaru prokuratorskiej właściwości generalnego oskarżyciela przed sądami wszystkich szczebli, w tym Sądem Najwyższym istotne znaczenie ma obowiązująca w polskim procesie karnym zasada kontradyktoryjności, czyli sporu uczestniczących w postępowaniu stron. Stroną zaś może być tylko ktoś, kto posiada z jednej strony tzw. zdolność procesową, czyli zdolność do zostania stroną w procesie w ogóle [w sensie abstrakcyjnym], a z drugiej procesową legitymację do wystąpienia w tej roli w konkretnym postępowaniu. Z mocy prawa prokurator posiada oba te atrybuty, co oznacza, że może podejmować wszystkie czynności, do podjęcia których uprawniona jest strona.

Prokuratorem jest osoba powołana na to stanowisko przez Prokuratora Generalnego w trybie określonym przez ustawę o prokuraturze, a więc po spełnieniu wynikających z tej ustawy wymogów, w tym w szczególności wynikających z rozwiązań przyjętych w przepisie art. 14 ust. 1 tej ustawy. Stosunek służbowy prokuratora nawiązuje się z chwilą doręczenia mu zawiadomienia o powołaniu. Ustawa rozróżnia prokuratorów powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury, prokuratorów wojskowych oraz prokuratorów Instytutu Pamięci Narodowej. Do pierwszej spośród wymienionych tu grup zaliczono prokuratorów Prokuratury Krajowej, prokuratur apelacyjnych, okręgowych i rejonowych.

W przeciwieństwie do sądów, których właściwość rzeczowa i miejscowa do rozpoznania poszczególnych spraw karnych została w ustawie karnej procesowej bardzo precyzyjnie ustalona, a której naruszenie może skutkować nawet obligatoryjnie uchyleniem wyroku, właściwość prokuratora nie została poddana ustawowej reglamentacji. Prokurator powołany na to stanowisko, niezależnie od tego, czy jest prokuratorem prokuratury rejonowej, okręgowej czy jakiejkolwiek innej ma tytuł do wykonywania czynności oskarżyciela publicznego w postępowaniu przed sądem każdego szczebla [z wyjątkiem Sądu Najwyższego]. Może też podejmować decyzje procesowe i wydawać polecenia w każdej sprawie, także należącej do Sądu Okręgowego, jako sądu I instancji. Nie jest też związany granicami terytorialnymi. Może realizować czynności postępowania przygotowawczego o czyn popełniony w sąsiednim rejonie, okręgu, a nawet na obszarze najbardziej odległej apelacji. Może też występować w sądach tam sprawujących wymiar sprawiedliwości i to zarówno w sprawie prowadzonej osobiście, jak też prowadzonej lub nadzorowanej wcześniej przez innego prokuratora.

Z kompetencyjnego punktu widzenia, prokuratorowi stawiającemu się w dowolnym sądzie na obszarze kraju w celu wykonania czynności oskarżycielskich potrzebna jest tylko legitymacja służbowa. Jednak w postępowaniu przed Sądem Najwyższym musi to być legitymacja prokuratora Prokuratury Krajowej.

W praktyce problem ten z przyczyn organizacyjnych i porządkowych rozwiązywany jest poprzez instytucję delegowania, a przypadki „samowolnego” podejmowania się czynności w sprawach prowadzonych przez inne prokuratury niż jednostka organizacyjna miejsca powołania określonego prokuratora nie występują.

Tak szeroko rozumiana generalna zasada kompetencji prokuratora do realizowania zadań jego urzędu nie oznacza jednak zupełnej dowolności w określaniu jego prawa i zarazem obowiązku zajęcia się konkretną sprawą. Zagadnienia tego nie regulują jednak przepisy rangi ustawowej. Uznano bowiem, że sprawa właściwości prokuratora w konkretnym przypadku stanowi kwestię natury porządkowej i jest wyłącznie problemem wewnętrznym prokuratury.

Z regulaminu wewnętrznego urzędowania [§ 2 Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości – Regulamin wewnętrznego urzędowania powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury z dnia 11 kwietnia 1992r. (Dz. U. 1992 Nr 38, poz. 163)] wynika, że właściwość prokuratora bez bliższego określenia oznacza ustalony wewnętrznym podziałem zadań zakres jego czynności w jednostce organizacyjnej prokuratury, do której został powołany. Najpewniej z tego właśnie powodu, regulamin statuuje zasadę, że tylko on podpisuje sporządzone przez siebie pisma z zakresu zleconych mu czynności.

Wydanie odpowiedniego zarządzenia o podziale czynności należy do kierownika jednostki. Kierownicy jednostek organizacyjnych prokuratury dokonują podziału czynności podległych im prokuratorów, określając zakres i rodzaj wykonywanych przez nich zadań, z jednoczesnym wskazaniem czynności zastrzeżonych dla siebie oraz form i zakresu służbowego nadzoru wewnętrznego. To przede wszystkim wskazany w podziale czynności, prokurator prowadzący lub nadzorujący postępowanie przygotowawcze jest odpowiedzialny za zgodny z prawem przebieg tego postępowania.

Podział czynności, a tym samym wskazanie zakresu obowiązków poszczególnych prokuratorów w ramach danej jednostki może opierać się na kryterium terytorialnym, przedmiotowym albo mieszanym. Nie ma on jednak charakteru dowolnego. Przy podziale czynności należy bowiem w miarę możliwości uwzględnić indywidualne zainteresowania, kwalifikacje, uzdolnienia i doświadczenie zawodowe poszczególnych pracowników, a także przestrzegać zasady równomiernego obciążenia ich pracą. Jednocześnie w zarządzeniu o podziale czynności wskazuje się osobę zobligowaną do zastępowania określonego prokuratora w czasie jego nieobecności. Należy bowiem pamiętać, że zastępowanie się prokuratorów przy wykonywaniu czynności określonych w podziale ich zadań wymaga zgody zwierzchnika, a w wypadkach nie cierpiących zwłoki – bezzwłocznego powiadomienia go o tym, po wykonaniu czynności. Pamiętać przy tym należy, że na polecenie przełożonego prokurator ma obowiązek wykonywać również czynności, które nie należą do niego w ramach zadań określonych podziałem czynności.

Wykonanie czynności procesowej przez innego niż wynika to z podziału obowiązków prokuratora nie pozbawia jej atrybutów ważności i nie może być skutecznie kwestionowane. Pełne walory zachowuje tez czynność dokonana przez prokuratora w sprawie należącej do właściwości innej jednostki organizacyjnej prokuratury. Obowiązuje przy tym reguła, że sprawę taką przekazuje się tej jednostce, ale jeszcze przed przekazaniem należy dokonać czynności nie cierpiących zwłoki. Z kolei, inny prokurator może być poproszony o dokonanie określonej czynności procesowej w sprawie należącej do właściwości prokuratora wskazanego w podziale czynności.

Kwestią niezwykle ważną jest rozdział właściwości pomiędzy poszczególnymi jednostkami organizacyjnymi prokuratury. Ustalenie ich siedzib oraz wskazanie terytorialnych obszarów właściwości nastąpiło w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z dnia 20 grudnia 2005 r. w sprawie utworzenia prokuratur apelacyjnych, okręgowych i rejonowych oraz ustalenia ich siedzib i obszarów właściwości [Dz. U. z dnia 29 grudnia 2005 r.]. Stosownie bowiem do ustawy o prokuraturze, to Minister Sprawiedliwości, w drodze rozporządzenia, tworzy i znosi prokuratury apelacyjne, okręgowe i rejonowe oraz ustala ich siedziby i obszary właściwości.

Jak wynika z rozporządzenia i przepisów powołanego wcześniej regulaminu, zasada terytorialności jest podstawowym kryterium ustalania właściwości do wszczynania i nadzorowania postępowań przygotowawczych przez prokuratorów poszczególnych jednostek organizacyjnych prokuratury i dokonywania czynności w tych sprawach. Natomiast prokurator, który został zawiadomiony o dokonanym przestępstwie, co do którego nie jest właściwy miejscowo, jest obowiązany zapewnić bezzwłoczne dokonanie czynności niezbędnych dla zabezpieczenia śladów i dowodów przestępstwa, a następnie przekazać sprawę według właściwości. Niekiedy dochodzi tu zresztą do nieporozumień, które podlegają rozstrzygnięciu w trybie tzw. sporów kompetencyjnych, zwykle negatywnych.

Ważny – co już podkreślono – problem właściwości powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury też ma znaczenie wyłącznie organizacyjne i porządkowe. Sprawa o zdarzenie, co do którego zachodzi uzasadnione podejrzenie, że stanowi przestępstwo nie może bowiem nie posiadać gospodarza. Wymaga tego obowiązująca w naszym kraju zasada legalizmu. Właściwy prokurator ma więc obowiązek podjąć czynności w sprawie o zdarzenie zaistniałe na obszarze jego właściwości, ale jego przełożony w każdym czasie może sprawę przejąć do swojego prowadzenia, przekazać innemu prokuratorowi tej samej jednostki, a nawet innej jednostce organizacyjnej prokuratury. Problemy właściwości prokuratury [czy prokuratora] komplikują się jeszcze bardziej w przypadkach łączenia spraw ze względów przedmiotowych czy tez podmiotowych albo przeciwnie – wyłączania z nich niektórych materiałów do odrębnego prowadzenia.

Czynności procesowe w takich sprawach, niezależnie od tego czy dokonał ich prokurator pierwotnie właściwy czy wyznaczony, czy też prokurator innej wskazanej jednostki organizacyjnej zawsze zachowują taka samą moc dowodową.

Inny problem stanowi zagadnienie wyłączenia prokuratora od prowadzenia konkretnej sprawy czy tez problemy kompetencji asesorów i aplikantów prokuratorskich. Tematy te z uwagi na swoją złożoność i rozległość wymagają odrębnego omówienia.

Jan WOJTASIK