Precedens

Precedens  W systemie zrównoważonego trójpodziału władz kompetencje każdej z nich są łatwe do oddzielenia od siebie: władza ustawodawcza, czyli parlament – stanowi prawo, wykonawcza tj. rząd – realizuje zadania określone przez ustawodawczą, a sądownicza rozstrzyga wszelkie spory na tle stosowania prawa, także pomiędzy pozostałymi władzami. Podstawowym zadaniem władzy sądowniczej jest jednak rozstrzyganie sporów pomiędzy obywatelami i pomiędzy obywatelami a władzą. Rozstrzyganie to następuje jednak według reguł ustanowionych przez władzę ustawodawczą.

Takiemu modelowi co do zasady podporządkowany jest system prawa przyjęty przez europejskie kraje kontynentalne. W systemie tym organy sądownicze tj. wszelkiego rodzaju sądy i trybunały procedują i wymierzają sankcje na podstawie norm określanych przez prawo stanowione przez ustawodawcę. Mogą to prawo interpretować, ale nie mogą go modyfikować, zmieniać czy ignorować. Reguły wymierzania kar obowiązują wszystkie sądy na podstawie jednego i tego samego przepisu o randze ustawy. Jeżeli jakaś norma prawna jest nieodpowiednia można odstąpić od jej stosowania dopiero po uchwaleniu przez parlament normy bardziej odpowiedniej.

W praktyce orzeczniczej prawa stanowionego sąd [prokurator czy policjant w śledztwie] ustala stan faktyczny, a następnie istotne elementy tego stanu porównuje z treścią przepisu ustawy karnej, a dokładniej tzw. znamionami tego przepisu. Jeżeli ustalenia faktyczne znamion tych [lub innego czynu karalnego] nie wypełniają, sąd musi wydać wyrok uniewinniający, gdyż czyn nie stanowi przestępstwa. W przypadku stwierdzenia, że ustalone zachowanie wyczerpuje znamiona przestępstwa opisanego w określonym przepisie, sąd wymierza karę w granicach sankcji w nim zawartej.

Inny model wymiaru sprawiedliwości ukształtował się w krajach anglosaskich. W Anglii i niektórych innych państwach tego kręgu kulturowego wymiar sprawiedliwości oparty jest nie na prawie stanowionym przez organy władzy ustawodawczej, lecz na zasadach wypracowanych w toku praktyki orzeczniczej. Innymi słowy, sądy same tworzą sobie określone normy, które są powszechnie uznawane i w podobnych sprawach wiążą wszelkie inne sądy tej samej rangi oraz sądy niższe. Jest to tzw. prawo precedensów.

Innymi słowy, precedens to wyrok sądu w sprawie, w której zastosowano unikalną, niespotykaną dotąd interpretację prawa o mocy powszechnego oddziaływania.

Precedens w ścisłym tego słowa znaczeniu polega więc na tworzeniu prawa przez praktykę w toku orzekania, a nie przez jego stanowienie. W decyzji sądowej podjętej przy rozstrzyganiu konkretnego przypadku sąd ustala normę ogólną, która będzie bez wyjątku i bezwarunkowo obowiązywać wszystkie sądy wyrokujące w sprawach tego samego rodzaju. Na takie precedensowe rozstrzygnięcie mogą w przyszłości powoływać się nie tylko sądy, ale strony sądowych sporów i ich pełnomocnicy. Zasada prawa precedensowego nie ma mocy wstecznej, co oznacza, że powołaniem się na precedens nie można kwestionować wyroków wydanych wcześniej.

Stosowanie prawa w systemach prawnych opartych na precedensie przebiega etapowo według następującego schematu: etap pierwszy – ustalenie czy w ogóle istnieje dla danego przypadku prawo? Tym prawem może być znany już sądowi precedens. Czasem konieczne są długotrwałe sprawdzenia w odpowiednich zbiorach. Etap następny – czy prawo to może być stosowane wprost? Jeżeli prawa takiego brak, sąd ma obowiązek je ustanowić, czyli uchwalić precedens. Na tym etapie ponowni musi ustalić istniejące zasady prawne, odtworzyć je i zastosować analogię do rozpatrywanego przypadku. Powinien przy tym opracować szczegółową wykładnię i uzasadnienie dla nowej, ustanowionej przez siebie podstawy rozstrzygnięcia

Związanie precedensowym rozstrzygnięciem może natomiast trwać wiele lat, czasem całe wieki. Pozytywną stroną takiego modelu jest jego odporność na doraźne siły polityczne i wynikający z zadawnienia [długiej tradycji stosowania] duży stopień społecznej akceptowalności prawa sądowego. Oczywiście, w zakresie możliwym do przyswojenia sobie przez szerokie grupy społeczne. Z drugiej strony, anachronizm niektórych precedensów i mała podatność prawa precedensowego na zmiany może w licznych sytuacjach utrudniać jego racjonalne stosowanie w zmieniających się warunkach życia.

Poznanie prawa precedensowego jest zadaniem niezwykle trudnym. Głównym źródłem wiedzy o nim są zbiory wyroków sądowych. W samej Anglii jest ich kilkanaście tysięcy tomów. Współcześnie w kraju tym coraz silniejszą pozycję zdobywa sobie prawo stanowione przez parlament. Prawo precedensów zyskało sobie znaczącą pozycję w Stanach Zjednoczonych, gdzie w wielu stanach funkcjonuje do dnia dzisiejszego. Praktyka określonego stanu może zresztą odwoływać się do precedensów zapadłych w innych stanach, co sprzyja pewnej jednolitości rozstrzygnięć. Pomimo to w roku 1950 zbiory orzecznictwa amerykańskiego wynosiły 25 000 tomów. Także w USA prawo stanowione w postaci kodeksowej coraz bardziej wypiera prawo sędziowskie.

Zmniejszające się znaczenie prawa precedensowego w ścisłym znaczeniu tego pojęcia, nie ma wpływu na znaczenie precedensów rozumianych szeroko, jako reguł zawartych w rozstrzygnięciach sądów wysokiej rangi, które z uwagi na autorytet tych sądów wpływają faktycznie, a niekiedy też w znaczeniu formalno – prawnym na rozstrzygnięcia podejmowane w ramach prawa stanowionego, a zapadające w sądach niższego rzędu. Ich znaczenie praktyczne polega głównie na wykładni prawa, czyli jego systemowej, językowej i logicznej wykładni. Wypełniają luki prawne, wyjaśniają rangę przepisów pozostających ze sobą w kolizji i inne niejasności legislacyjne.

Precedensy w takim rozumieniu mają też istotne znaczenie w kształceniu prawników w Polsce i innych krajach.

Jan WOJTASIK