Palinologia kryminalistyczna

Palinologia kryminalistyczna.  Stanowi dziedzinę kryminalistyki zajmująca się zasadami ujawniania, zabezpieczania i wykorzystania do celów dowodowych pyłków kwiatowych i innych części roślin obecnych na miejscu zdarzenia, zwłokach albo dowodzie rzeczowym. Palinologia kryminalistyczna korzysta – jak w wielu innych przypadkach – z dorobku palinologii właściwej, która jest działem botaniki zajmującym się badaniami ziaren pyłku i zarodnikami roślin znajdującymi się poza rośliną macierzystą. Sam termin wywodzi się z greckiego „palyno”, co oznacza mniej więcej tyle co „pylić” , „rozsypywać”, czy „prószyć”.

Wbrew potocznemu mniemaniu, ziarenka pyłków są bardzo odporne na zniszczenie, mogą przetrwać na miejscu zdarzenia dziesiątki tysięcy lat, a zarodniki danej rośliny mają swój specyficzny kształt pozwalający na ich identyfikację. Właściwości te dla kryminalistyka mają znaczenie maja znaczenie niezwykle istotne. Przypisywana E. Locardowi klasyczna już i stanowiąca podstawowe prawo współczesnej kryminalistyki naukowej „zasada wzajemnej wymiany” przypomina jakże trafnie, że sprawca przestępstwa zawsze pozostawia coś na jego miejscu, coś czego wcześniej tam nie było i na odwrót – na swoim ubraniu i ciele zabiera stamtąd coś, czego wcześniej na nich nie było. Może dlatego w ekspertyzach z zakresu palinologii kryminalistycznej wykonuje się przede wszystkim analizę pyłku osadzonego na odzieży w celu określenia miejsca lub czasu zetknięcia osoby z roślinnością.

Wracający z wycieczki do Kenii czy innego egzotycznego kraju zawsze dźwiga na sobie i potem długo „przechowuje” pyłki miejscowych roślin. Nawet próba zniszczenia odzieży przez jej spalenie nie zawsze daje oczekiwane wyniki i ślady pobytu w określonym środowisku roślinnym można niekiedy wykryć w resztkach spopielonego materiału. Badania palinologiczne mogą jednak okazać się przydatne w ustaleniu wielu innych ważnych okoliczności. Wskazać tu można dla przykładu: odtworzenie drogi przemieszczania się narkotyków czy ich geograficznego pochodzenia. W przypadku znalezienia zwłok w miejscu, które nie jest miejscem zgonu, badania cząstek roślinnych ujawnionych na odzieży czy samych zwłokach pozwalają niejednokrotnie bardzo dokładnie odtworzyć charakter miejsca dokonania zabójstwa czy pobytu ofiary przed śmiercią.

Różnicowanie jakościowe i ilościowe pyłków ujawnionych na ciele człowieka pozwala na rekonstrukcję jego zachowania. Można stwierdzić np., że ktoś szedł po polu, na których rosło zboże określonego rodzaju, ktoś inny leżał na plecach na leśnym mchu, a jeszcze ktoś inny klęczał kolanami na podłożu pokrytym suchymi liśćmi. Szczególnym nośnikiem śladów palinologicznych jest obuwie. Analizując zabezpieczone na nim mikrocząstki roślinne można dokładnie odtworzyć drogę przemieszczania się osoby, która je nosiła na wiele godzin przed momentem zabezpieczenia. Niekiedy analiza tego rodzaju może istotnie przyspieszyć identyfikację nieznanych zwłok wskazując na charakterystyczne środowisko częstego czy stałego przebywania ofiary. W niektórych krajach pobieranie próbek roślin na miejscu poważnego zdarzenia przez ekspertów – specjalistów z zakresu palinologii kryminalistycznej stało się regułą. Przykładem takiej praktyki jest Wielka Brytania. W innych materiał dowodowy i porównawczy zabezpieczają technicy kryminalistyczni i dopiero potem trafia on do palinologa. W większości państw jednak metodyka zabezpieczania i kryminalistyczne wykorzystania cząstek roślinnych ciągle jeszcze znajduje się w przysłowiowych powijakach. W Polsce badania palinologiczne także ciągle są rzadkością, mimo, że badania botaniczne umożliwiające identyfikację roślin i określenie związku zabezpieczonych śladów pochodzenia roślinnego z miejscem zdarzenia realizowano w CLK już w latach 70-tych XX w.

Warto w tym miejscu zauważyć, ze pierwsze ekspertyzy z omawianego zakresu przeprowadzano na świecie z powodzeniem już w połowie ubiegłego wieku. Klasycznym przykładem jest tu opisana m.in. przez Jurgena Thorwalda sprawa porwania Graemea Thorne`a. Jej streszczenie można znaleźć na stronie www.kryminalistyka.fr.pl/crime_palinologia.php. Natomiast współczesnym możliwościom badawczym roślin dodatkowo w sukurs przyszła analiza DNA.

Sama procedura badania materiału rzeczowego i wyprowadzania wniosków jest stosunkowo skomplikowana i nie sposób ją przedstawić w ramach tej publikacji w pełnym zakresie. Pamiętać należy bowiem, że trwałość pyłków sprawia, iż w miejscu zdarzenia znajdują się te pochodzące z ostatniego sezonu, ale też takie, które mają wiele dziesiątek lat. Pyłki przenoszone są przez wiatr czasem na znaczne odległości. Może je także transportować woda, ptaki czy zwierzęta. Z tego też powodu opiniowanie może być zlecane tylko dobrze przygotowanym i doświadczonym specjalistom. Jedną z wiodących placówek badawczych w Polsce jest Zakład Paleobotaniki Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, gdzie jednym z przedmiotów badawczych jest właśnie palinologia sądowa. Interesująco zapowiadają się też badania prowadzone w Pracowni Aeropalinologii na Wydziale Biologii Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu.

W ślad za Magdaleną Łatą – dla potrzeb potencjalnie „codziennej” praktyki – warto podkreślić, że odpowiednie zebranie i zabezpieczenie próbek stanowi jedną z najważniejszych czynności. Koniecznym jest, by proces ten przebiegał bardzo ostrożnie i sterylnie. Materiał powinien pobrać specjalista tej dziedziny, ale gdy jest to niemożliwe, pobiera je funkcjonariusz dochodzeniowo-śledczy.  

Zwykle materiałem tym jest: gleba, odzież, włosy, obuwie, sierść, opony, ale także inne przedmioty mogące mieć związek ze zdarzeniem, np. innych częściach samochodu (nadkola, karoseria, tapicerki, dywaniki samochodowe, pedały). Ziarna pyłku długo przechowują się we włosach, zwłaszcza brwiach czy brodzie, oraz pod paznokciami. Znajdują się również w jamie nosowo-gardłowej, gdyż trafiają tam podczas oddychania. Wykonywano również analizy pyłkowe próbek pobranych z cennych obrazów, broni, pętli wisielczych oraz dokumentów.

Z włosów lub sierści najczęściej wyczesuje się materiał specjalnymi grzebieniami, z odzieży pobiera się specjalnym urządzeniem zasysającym, działającym podobnie do odkurzacza, lub stosuje taśmy przylepne. Taśmami pobiera się również materiał z powierzchni gładkich. Pobierając próbkę gleby, delikatnie zbiera się z jej powierzchni kilka-kilkanaście milimetrów materiału sterylnym narzędziem i umieszcza w probówce. Wszystkie próbki powinny być umieszczone w szczelnie zamkniętych pojemnikach, aby uniknąć ich kontaminacji. Bardzo ważna jest dokumentacja fotograficzna obszaru zdarzenia oraz miejsc pobierania próbek. [źródło: M. Łata, Palinologia sądowa, maszynopis w dyspozycji autora].

Przydatne zestawienie potencjalnych możliwości ekspertyz palinologicznych w ślad za innymi badaczami tego zagadnienia przytacza Malwina Lisiecka. W moim przekonaniu, warto je przytoczyć w pełnym brzmieniu. Badania takie mogą okazać się przydatne do: wykazania związku między podejrzanym a miejscem zdarzenia, wykazania związku między podejrzanym a przedmiotem pozo stawionym na miejscu zdarzenia, wykazania związku między miejscem ujawnienia a miejscem zdarzenia, udowodnienia lub obalenia alibi, weryfikacji listy podejrzanych, wyznaczania dróg przemieszczania się przedmiotów, w tym na przykład narkotyków, dostarczenia informacji dotyczących otoczenia, z którego pochodzi dany przedmiot, dostarczenia informacji dotyczących geograficznego źródła danego przedmiotu, wspierania policji w dochodzeniu i jego kierunkach, lokalizowania podziemnych grobów oraz szczątków ludzkich, ustalania losu ofiary przed śmiercią czy określania czasu znajdowania się szczątków ludzkich w danym miejscu [por. M. Lisiecka, Pyłki i zarodniki – niedoceniane narzędzia kryminalistyczne,  Zeszyty Prawnicze 19.4 / 2019, s. 125-151].

Ważne też, żeby nie odrywać wyników ekspertyzy od innych równolegle dokonywanych ustaleń, jak też nie ograniczać się do samej ekspertyzy palinologicznej. Z procesowego punktu widzenia wynik takiej ekspertyzy stanowi bowiem tylko poszlakę, która nabiera znaczenia dopiero w logicznym łańcuchu poszlak. Jednak żaden rodzaj środka dowodowego nie ma wartości absolutnej. Dlatego wśród pytań adresowanych do biegłych coraz częściej powinny pojawiać np. takie, jak: czy ujawnione na zwłokach pyłki roślin lub ich zarodniki są zgodne ze składem pyłków i zarodników zinwentaryzowanych na miejscu znalezienia zwłok albo: czy stwierdzone na zwłokach pyłki roślin lub ich zarodniki pozwalają na opracowanie właściwości środowiska biologicznego, w którym zwłoki znajdowały się przed ich umieszczeniem w miejscu znalezienia?

Osobom zainteresowanym poszerzeniem wiedzy na temat palinologii kryminalistycznej warto zarekomendować opracowany przez Panią Ewę Nogacką przekład artykułu opublikowanego w Forensic Science International nr 16/2006 pt. Palinologia kryminalistyczna – dlaczego ją stosować i jak? Przekład ten można znaleźć Problemach Kryminalistyki z 2007r. nr 255 s. 82 i nast. Niezwykle ciekawie, nawiązując także do aktualnego stanu w Polsce, problem ten przedstawia Andrzej Zachuta [patrz: A. Zachuta, Palinologia kryminalistyczna, Prokuratura i Prawo 2004 nr 10].

Jan WOJTASIK