Wał przeciwpowodziowy „Gloeckel, czyli poszukiwanie „dzwonu” na odrzańskim starorzeczu

Przegląd historycznych publikacji poświęconych Środkowemu Nadodrzu zdaje się wskazywać, że średniowieczna historia starorzecza odrzańskiego w okolicy Nowej Soli związana była w dużym stopniu z miejscowościami położonymi na prawym brzegu Odry. Dotyczy to zwłaszcza Przyborowa, w pewnym stopniu także Lipin czy Stanów.

Ryzyko wystąpienia wody z koryta, a dokładniej z kilku koryt Odry i zalania tych miejscowości było więc realne. Niestety – jak dotychczas – nie znamy dokładnego czasu powstania najstarszego wału prawobrzeżnej Odry na tym obszarze. Nie wiemy, kto go projektował ani na czyj koszt go wybudowano. Wzmianki o najstarszej regulacji Odry dotyczą połowy wieku XVI i związane były z koniecznością zapewnienia sprawnego transportu soli przetwarzanej w okolicy Milska.

Możliwe jednak, że stało się to tuż po roku 1610, gdyż ten właśnie rok wymieniają kolejne przekazy, jako czas rozpoczęcia prac regulacyjnych na rozlewiskach rzeki Odry. Z kolei, tzw. wielka regulacja Odry rozpoczęła się już w czasach panowania pruskiego, tj. w roku 1747. Król pruski Fryderyk II wsławił się wieloma inicjatywami gospodarczymi także na Śląsku. Za jego panowania w roku 1767 r. rozpoczęto np. budowę drogi z Nowej Soli do Stanów. Nie można więc wykluczyć, że najstarszy wał odrzański wpisywał w program jego reform gospodarczych.

To, co zwraca szczególną uwagę, to nietypowa nazwa. W potocznym przekazie nazywano go bowiem „Gloeckel”. Termin ten odpowiada polskiemu słowu „dzwon”, a rodowód nazwy bierze się niewątpliwie z oryginalnego kształtu wału, którego obrys na mapach z przełomu XIX i XX wieku wyraźnie przypomina kształt dzwonu.

Dostrzegana współcześnie oś wału „Gloeckel” – „Dzwon” przebiega po zewnętrznej stronie tzw. Odrzyska, czyli pozostałości największego dawnego koryta Odry. Jego obrys widoczny jest od drogi powiatowej nr 1027F Nowa Sól – Stany (oddział leśny 114) aż do Przyborowa, a dokładniej ul. Podwale w tej miejscowości. Jego długość wynosi ok. 3,8 km.

Profil budowli jest znacznie zróżnicowany na poszczególnych odcinkach. W początkowym fragmencie zachowana została zaledwie oś leśnej drogi, na odcinku środkowym stopniowo staje się coraz bardziej wyrazisty, żeby w pobliżu Przyborowa wrosnąć w wysoki klif zamykający od wschodu rozlewiska dawnej Odry.

W czasie pomiędzy I i II wojnami światowymi wał „Gloeckel” otrzymał status ścieżki przyrodniczej. Na 200 specjalnych tabliczkach opisano rosnące w jego bezpośredniej bliskości drzewa i krzewy. Było to możliwe m.in. dzięki staraniom nauczycieli przyrody. Wał, który z uwagi na regulacje Odry i budowę wielu różnorakich urządzeń melioracyjnych na obszarze Starorzecza stopniowo tracił swoje pierwotne funkcje ochronne, został modnym szlakiem spacerowym ówczesnych mieszkańców Nowej Soli. Podziwiając uroki niezwykłego krajobrazu leśnego, wędrowali ono pośród rozlicznych cieków i oczek wodnych aż do słynnej restauracji Itaka w pobliżu Przyborowa.

Gerhard Gohle, autor ciekawej, chociaż nigdy nie wydanej „Historii Nadleśnictwa Przyborów” przedstawiał ówczesny świat przyrody Starorzecza Odrzańskiego niezwykle obrazowo: „Konwalie majowe i margerytki oczarowują swoim zapachem przyrodę. żaby kumkają i skaczą do wody w rozlicznych bajorkach. Bociany dumnie stąpają na podmokniętych łąkach, porośniętych tatarakiem. Czaple latają wzdłuż Odry, przelatując do pojedynczych oczek wodnych w poszukiwaniu zdobyczy. Głośne kwakanie kaczek roznosi się echem po całym lesie. Słowiki szare śpiewają w ciągu dnia jak słowiki rdzawe, dzięcioły bębnią i stukają. Gdzieniegdzie miesza się krzyk bąka z pełnym miłości zawołaniem grzywacza w jeden różnobarwny ptasi koncert. Ryby polują na owady i ważki”.

W wydanej w 2003 r. przez Nowosolskie Muzeum pracy Haliny Wojewódzkiej pt. Przyroda Doliny Odry celnie podkreślono, że: „zakola starorzeczy to tętniące życiem obszary, gdzie można odnaleźć nastrój uroczysk ze starych opowiadań i legend. Starorzecza, pozbawione szybkiego przepływu wody charakterystycznego dla głównego koryta rzeki, mają idealne warunki dla rozwoju wielu wodnych roślin”.

Współcześnie, pomimo znaczącego spadku poziomu wód gruntowych i zaniku wielu mniejszych, a nawet nieco większych akwenów, okolica zachowała wiele dawnego uroku, a oś przebiegu najstarszego wału odrzańskiego w pobliżu Przyborowa pozostaje dla miłośników przyrody i pięknego krajobrazu atrakcyjnym szlakiem wypraw rowerowych i pieszych. Można w ich trakcie podziwiać zwłaszcza bogaty drzewostan, w tym liczne dęby, ale także graby, lipy, wiązy i klony polne. Szlak nie jest wprawdzie wytyczony czy opisany, ale ukształtowanie terenu i dokładniejsza mapa turystyczna ułatwiają jego odnalezienie.

Na koniec warto zauważyć, że najprawdopodobniej w latach 60.tych XX wieku lub nieco później na obszarze dawnych rozlewisk odrzańskich oznaczono ścieżkę przyrodniczą „Starorzecze Odry”. Jej istotny fragment przebiega jednak wewnętrzną stroną Odrzyska. Z uwagi na zatarte oznakowanie oraz zniszczenie przeprawy na starym korycie rzeki korzystanie z tego projektu jest obecnie bardzo utrudnione. Wyprawa po trasie dawnego wału przeciwpowodziowego może więc stać się ciekawą alternatywą.

Jan Wojtasik