Polska anarchia. Początki kryzysu ustrojowego

[…] Najprostsze działania arytmetyczne ogromnie pomagają rozumieć historię. Szczególnie pożyteczne są dwa: dodawanie i odejmowanie. Kryzys ustrojowy rozpoczął się w lipcu 1572 roku.

Unia lubelska, która nadała Rzeczypospolitej jej formę państwową, liczyła sobie wówczas trzy lata. Zawarta wszak została w roku 1569, także w lipcu (ciągle ten lipiec!). Nie potraciła jeszcze zębów mlecznych. Jakże łatwo jest ferować wyroki, patrząc z perspektywy wieków.

Znacznie trudniej zrozumieć położenie ludzi, którzy nie zdążyli jeszcze się oswoić z jedną ogromną przemianą, dopasować do niej, gdy już wlazła im na kark druga. Historia rzucała ówczesnemu pokoleniu wyzwania arcyzuchwałe. Spiętrzała przeszkody, właściwie nie nadające się pokonania.

Oto próbka, raczej zapowiedź kształtujących się dopiero trudności. W Rzeczypospolitej obowiązywała wtedy tolerancja religijna obejmująca wszystkie wyznania. 10 października 1574 roku (po ucieczce Henryka Walezego, a więc w dobie kryzysu rozpoczętego śmiercią Zygmunta Augusta) żacy krakowscy i pospólstwo zburzyli zbór protestancki w Krakowie, zamordowali dwie osoby, zrabowali kosztowności. Był to pierwszy tego rodzaju wypadek w Polsce.

Władze sądowe i administracja zareagowały nadzwyczaj surowo. W śledztwie stosowano tortury, wydano i wykonano az piec wyroków śmierci. Kraj bronił swych praw … sposobami właściwymi epoce. 5 grudnia tegoż roku kardynał Stanisław Hozjusz, rzeczywisty przywódca episkopatu polskiego, zaczął rozsyłać z Rzymu listy do bawiącego w Paryżu Henryka, do dostojników koronnych i gdzie indziej także.

„Czego nie śmiał ani król, ani biskup – pisał – to zrobić ośmielili się studenci akademii krakowskiej, godni wiekuistej pamięci, których chwałę cały Kościół sławić będzie”.

Protestował przeciwko wszelkiemu ich karaniu, domagał się nagrody. […]

Paweł Jasienica, Polska anarchia, Wyd. Prószyński i S-ka, Warszawa 2008 s. 53 i nast.