Kurhany w Różanówce. Pomnik kulturowego barbarzyństwa

Różanówka. Cmentarzysko kurhanowe ludności kultury łużyckiej w Różanówce niewątpliwie należy do najbardziej znanych z terenu województwa lubuskiego. Opinia publiczna zna je jednak przede wszystkim z ujawnionych i nagłośnionych przez media przypadków niszczycielskiej eksploracji przez złodziei.

Znamienne, że Marek Łuczak, autor monografii poświęconej zagadnieniu, we wprowadzeniu do problematyki przeciwdziałania przestępczości przeciwko zabytkom, wykonane w 2008 r. zdjęcie przedstawiające obraz dewastacji na cmentarzysku w Różanówce zamieścił jako pierwsze z serii [patrz: M. Łuczak, Policja w walce o zabytki, Pomorskie Towarzystwo Historyczne, Szczecin 2012 s. 16]

Zagrożenie nielegalną penetracją przez tzw. poszukiwaczy skarbów występuje zresztą permanentnie. Zdarza się, że podczas takich penetracji dochodzi do zupełnego zniszczenia zawartości tego rodzaju historycznych zabytków kulturowych. Obecnej skali zniszczeń nie da się opisać bez wizyty na miejscu, gdyż żaden tekst nie jest w stanie wystarczająco wystarczająco wiernie oddać rzeczywistości.

Kurhany w Różanówce zlokalizowane są na północ od tej miejscowości, w oddziale 253 – wydzielenia d i f na obszarze dawnej Puszczy Tarnowskiej administrowanym przez Nadleśnictwo Nowa Sól. Rośnie na nim las sosnowy w wieku odpowiednio 32 i 28 lat o wysokości 13 m. [dane taksacyjne drzewostanu z Portalu Banku Danych o Lasach za rok 2018]. Niedawno został poddany zabiegowi trzebieży. Pozostałości po wycince do pewnego stopnia maskują obraz samych kurhanów, a zwłaszcza niezliczone wręcz doły po rabunkowych wkopach penetrujących starożytne miejsca pochówku.

Obszar cmentarzyska nie jest przy tym w żaden sposób oznaczony. Nie ma też informacji, że stanowi ono zabytek wpisany do rejestru NID od 15 listopada 1969 r. jako zabytek archeologiczny. Uwaga ta jest konieczna, gdyż niekiedy podnoszone są wątpliwości, co do zasadności publikowania informacji o miejscach lokalizacji kurhanowych cmentarzysk czy nawet ich istnieniu.

Istota rzeczy jednak w tym, że uzyskanie takich informacji nie sprawia kłopotów żadnej zainteresowanej osobie. Przede wszystkim dysponują nimi środowiska tzw. poszukiwaczy skarbów. Nie oznacza to, że wszyscy poszukiwacze są cmentarnymi hienami. Wiedzę tę zapewnia łatwy dostęp do historycznych map, a także do artykułów naukowych publikowanych w wersji elektronicznej czy chociażby portali internetowych w rodzaju: http://www.polskawliczbach.pl. Metoda ukrywania informacji o lokalizacji zabytków kultury materialnej po prostu nie sprawdza się już od dawna. Przykład Różanówki dobrze ilustruje problem.

 Zastany obraz sprawia wrażenie wręcz przygnębiające: dół obok dołu, głębokie i płytsze, ślady kopania stare i całkiem nowe. Niektóre są tak głębokie, że robotnicy leśni dla zapewnienia sobie bezpiecznego przejazdu zasypali je pociętymi na kawałki pniami. Na innych ułożono z drobnych gałęzi coś w rodzaju faszyny. Wszystko razem prowadzi do smutnego wniosku, że kurhany w Różanówce, mimo pozostawania pod ochroną prawa, jako zabytki kultury materialnej zostały zdewastowane w stopniu niemal absolutnym. Jesteśmy jako naród bez kultury, jako państwo bezsilni wobec własnych barbarzyńców.

Oczywiście nie wszystko, co cenne zostało utracone dla nauki. Badania archeologiczne na cmentarzysku kurhanowym ludności kultury łużyckiej w Różanówce przeprowadzone zostały w latach 2006-2007 przez Julię Orlicką-Jasnoch.

Impulsem do ich podjęcia okazał się fakt, że w latach 90.tych XX, po wycięciu starego lasu, rozpoczęto przygotowanie terenu pod nowe nasadzenia. Brak współpracy pomiędzy archeologami, a leśnikami spowodował, że zrobiono to metodą głębokiej orki. Nieprofesjonalne postępowanie sprawiło, że podczas prac na powierzchni pojawiły się ludzkie kości, ceramika, miedziane ozdoby i narzędzia. Potem nadeszła fala wszelkiego autoramentu hien cmentarnych.

Wcześniej, gdyż już w latach 30.tych XX w. badania tego stanowiska prowadzili Niemcy. Obecność cmentarzyska oznaczano na szczegółowych mapach historycznych okolicy, jako Hügelgräbelfeld co najmniej od roku 1936. Natomiast pagórkowate wyniosłości wyróżnione zostały na mapie 1:25 000 już w 1894 r.

Warto przypomnieć, że kurhany są rodzajem grobu powstałego i zachowujący w przybliżeniu swą pierwotną postać na skutek celowego zwiezienia większej ilości materiału w postaci ziemi lub kamieni. Z tego powodu powody przez dłuższy czas są zwykle w terenie czytelne i łatwe do zidentyfikowania.

Jeszcze pół wieku temu wysokość nasypów kurhanowych w Różanówce oceniana była na 1,0 do 1,5 m., a ich średnica wahała się od 10 do 15 m. Wiek kurhanów z Różanówki oceniany jest na 3 tys. lat. Uważa się powszechnie, że powstały w epoce brązu i są wytworem ludności kultury łużyckiej.

To właśnie ludność tej kultury upowszechniła na ziemiach polskich zwyczaj palenia ciał zmarłych. Forma pochówku ciałopalnego w popielnicach zakopywanych w ziemię uważana jest za ważny element różnicujący tę kulturę.

Naukowcy nie do końca zgadzają się w sprawie etnicznej tożsamości ludności kultury łużyckiej i jej związku z późniejszymi społecznościami zamieszkującymi terytorium środkowej Europy. Z punktu widzenia historii Puszczy nie jest to zresztą sprawa najważniejsza. Możliwe, że rację ma dr Maja Krzewińska, gdy twierdzi, że „badania genetyczne i antropologiczne wykluczają, jakoby Słowianie niczym za dotknięciem czarodziejskiej różdżki zjawili się tu tak późno i tak szybko się rozprzestrzenili”. Wg Pani Doktor: „Słowianie (ci genetyczni, bo niekoniecznie kulturowi) mieszkają w Europie Środkowo-Wschodniej od dobrych kilku tysięcy lat”.

Panuje natomiast zgoda co do tego, że ludność ta zajmowała obszary środkowego Nadodrza w epoce brązu, podczas tzw. optimum osadniczego, w okresie intensywnej eksploatacji lasów na potrzeby budownictwa.

Kres kulturze łużyckiej położyły najazdy Scytów, co nastąpiło najpewniej 700 – 600 lat p.n.e. Był to zarazem początek epoki żelaza i przejście do nowego etapu rozwoju technologicznego, a zarazem rozwoju nowej formy kulturowej określanej, jako kultura przeworska. Elementy tej ostatniej pojawiają się zresztą na kurhanach kultury łużyckiej w Różanówce. Niektórzy badacze dopatrzyli się, że część grobów z okresu kultury przeworskiej, została wkopana w nasypy pochodzące z okresu kultury łużyckiej.

Kres kurhanom z tamtych epok kładą mieszkańcy środkowej Europy aspirujący do kultury zachodniej 2,6 tys. lat później. Cmentarzysko w Różanówce na naszych oczach przestaje być śladem kultury łużyckiej z epoki brązu, staje się dowodem naszego kulturowego barbarzyństwa. To z tego przede wszystkim powodu należałoby do takich miejsc organizować wycieczki szkolne i nie tylko szkolne.

Jan WOJTASIK

Dane orientacyjne dla GPS

Dł. geogr. 15°52’08.30” E     E: 15.876537

Szer. geogr. 51°46’22.44”     N: 51.77532   

Przy opracowaniu tego materiału, poza mapami historycznymi, wykorzystano skany pobrane ze stron portali: GeoportalGov.pl,  Banku Danych o Lasach,  Map Google, Polska w Liczbach oraz zdjęcie z książki M. Łuczaka, Policja w walce o zabytki, Pomorskie Towarzystwo Historyczne, Szczecin 2012 s. 16