Jak wyjść poza rutynę. XVI Ogólnopolskie Seminarium Kryminalistyczne, Zielona Góra – Zbąszyń, 28 – 30 września 2022 r.

Po dwuletniej przerwie pandemicznej Prokuratura Okręgowa w Zielonej Górze zorganizowała kolejne, tym razem już XVI Ogólnopolskie Seminarium Kryminalistyczne. Odbyło się ono w dniach 28 – 30 września 2022 r. w Zbąszyniu pod hasłem: Nauki sądowe wobec zagrożeń współczesności – jak wyjść poza rutynę?

Zawartą w tytule ideę szkolenia można streścić następująco: dobrze rozumiana rutyna śledcza pozwala unikać błędów w prostych sprawach i typowe czynności dowodowe, jeżeli tylko prowadzone są rzetelnie, zwykle pozwalają na pełne wyjaśnienie zdarzenia kryminalnego. Jednak w sprawach bardziej skomplikowanych, o niejasnych motywach, wymyślnym modus operandi czy sprytnie maskującym się sprawcy, podejście rutynowe może już nie wystarczyć. Konieczne staje się wówczas sięganie do najnowszych metod oferowanych przez poszczególne nauki sądowe.

Dlatego wśród zaproszonych wykładowców znaleźli się znakomici eksperci z zakresu archeologii sądowej, entomologii sądowej czy lingwistyki kryminalistycznej. Całość została zaś spięta omówieniem wybranych zagrożeń wynikających z sytuacji międzynarodowej oraz uwarunkowań wynikających ze specyfiki pracy organów zwalczających przestępczość kryminalną. Założenia te przypomniał Prokurator Okręgowy w Zielonej Górze Jarosław Kijowski w wystąpieniu otwierającym seminarium, na którym zjawiło się 45 prokuratorów z 18 jednostek organizacyjnych prokuratury różnych szczebli, 7 sędziów, 9 policjantów oraz funkcjonariuszy innych służb zajmujących się zwalczaniem przestępczości.

Merytoryczną część spotkania zainaugurowało natomiast wystąpienie Pana Grzegorza Cieślaka – eksperta Centrum Badań nad Ryzykami Społecznymi i Gospodarczymi Collegium Civitas w Warszawie. Wykładowca dokonał przeglądu aktualnych zagrożeń współczesnego świata oraz omówił niektóre praktyczne aspekty organizacji działalności antyterrorystycznej w Polsce. Słuchacze poznali sposoby reagowania na różne zdarzenia o charakterze terrorystycznym w oraz realne możliwości i ograniczenia w udzielaniu pomocy i zaopatrywaniu poszkodowanych. Wystąpienie zostało zilustrowane m.in. filmem instruktażowym pt. 4 x U tj. Uważaj, uciekaj, ukryj się i uderz. Ważną konkluzją wykładu było uświadomienie znaczenia sytuacji i roli poszczególnych osób w strefie zagrożenia atakiem terrorystycznym do chwili pojawienia się wyspecjalizowanych służb, co z natury rzeczy może nastąpić po upływie dłuższego, wyjątkowo tylko krótkiego czasu.

Kolejnym wykładowcą pierwszego dnia seminarium był prof. dr hab.n.med. Janusz Heitzman – kierownik Kliniki Psychiatrii Sądowej w Instytucie Psychiatrii i Neurologii w Warszawie. Z wystąpienia pt. „Diagnoza i prognoza zachowań i osobowości agresywnych” wynikało, m.in., że agresja generowana jest zarówno przez mechanizmy genetyczne, jak i neurofizjologiczne, a wzorce agresywnych zachowań są przekazywane z pokolenia na pokolenie. Wykładowca podkreślił, że zachowanie agresywne ludzi dorosłych oraz zaburzenia behawioralne dzieci mogą wynikać ze spożywania przez matkę alkoholu oraz używania tytoniu i kokainy. Mogą one być także spowodowane niedożywieniem matki i dziecka czy niedotlenieniem mózgu w czasie porodu. Agresywność u człowieka może wzrastać także po spożyciu alkoholu, po doznaniu urazu czaszkowo-mózgowego, podczas zaburzeń hormonalnych. W wątku poświęconym psychopatom zaznaczono, że sprawców z tej grupy  cechuje powierzchowny urok, łatwość wypowiadania, przesadne poczucie własnej wartości, patologiczne kłamstwo, manipulowanie, skłonność do oszustwa, a zarazem brak wyrzutów sumienia i poczucia winy, powierzchowna uczuciowość, brak empatii, chłód uczuciowy i nieakceptowanie odpowiedzialności za swe czyny. Wykładowca przy tym przyznał w konkluzji, że agresywność jest naturalną cechą ludzkiego charakteru, a zachowanie agresywne może sprawiać przyjemność.

Drugi dzień seminarium rozpoczął się wystąpieniem dra Wojciecha Lechowicza – kierownika Pracowni Analiz Toksykologicznych Zakładu Toksykologii Sądowej w Instytucie Ekspertyz Sądowych w Krakowie. Dr Lechowicz zajął się niezwykle ważną, ale też trudną problematyką zabezpieczania dowodów w przypadkach podejrzenia zgwałcenia z wykorzystaniem tzw. tabletek gwałtu. W trakcie wykładu „Ekspertyza toksykologiczna. Metodyka postępowania dowodowego w przypadkach podejrzenia użycia tzw. tabletek gwałtu” słuchacze mogli poznać nie tylko szacowane wielkości statystyczne podstępnych zgwałceń, ale z pewnym zaskoczeniem przyjęli też do wiadomości, że „tabletki gwałtu” to nie tylko powszechnie znany kwas γ-hydroksymasłowy – GHB, gdyż lista środków, które mogą być stosowane w celu ułatwienia wykorzystania seksualnego liczy około 100 pozycji. Sam GHB jest przy tym  trudno wykrywalny, gdyż w organizmie ludzkim występuje naturalnie i odróżnienie go od podstępnie podanego jest możliwe jedynie w okresie 6-12 godzin od przyjęcia. Trudna interpretacja wyników analizy toksykologicznej i same fizykalne właściwości GHB determinują metodykę zabezpieczania śladów i zbierania oraz przeprowadzania innych dowodów popełnionego przestępstwa. Poza odpowiednio opracowanym scenariuszem przesłuchania ofiary, na czoło wysuwa się tutaj czas pobrania podstawowych i alternatywnych materiałów biologicznych do ekspertyzy toksykologicznej.

Za niezwykle inspirujący współcześnie pracujących detektywów i sięgający horyzontów przyszłości należałoby bez wątpienia uznać wykład kom. Bożeny Wysockiej – eksperta Wydziału Badań Genetycznych CLK Policji w Warszawie. Podczas wykładu „Genetyczny portret sprawcy przestępstwa. Wczoraj, dziś i jutro w genetyce sądowej – rozwój nowoczesnych technik badawczych w kryminalistycznych badaniach DNA”  ekspert przypomniała, że już obecnie badania śladów biologicznych pozwalają zidentyfikować osobę, która na miejscu zdarzenia ślady te pozostawiła, zidentyfikować tożsamość nieznanych osób żywych i zwłok ludzkich oraz określić pokrewieństwo pomiędzy badanymi osobami. Możliwe jest także łączenie ze sobą różnych zdarzeń z udziałem tych samych osób. Wykładowca zwróciła też uwagę na znaczenie baz profili genetycznych. Podkreśliła, że im większa baza i więcej zarejestrowanych profili zarówno śladów nieznanych sprawców przestępstw jak i znanych nam z imienia i nazwiska przestępców, tym większa szansa na połączenie ich ze sobą. Przyszłość genetyki sądowej to m.in. określanie pigmentacji oczu i koloru włosów „dawcy” śladu biologicznego, jego pochodzenia regionalnego, wieku czy aktualnego wyglądu.

Diagnostyka pośmiertna, a w szczególności „Współczesne metody obrazowania w medycynie sądowej ze szczególnym uwzględnieniem sekcji zwłok”  były przedmiotem wykładu dr hab. nauk med. Aleksandry Borowskiej – Solonynko reprezentującej Zakład Medycyny Sądowej Uniwersytetu Medycznego w Warszawie. Podczas wystąpienia wskazano kolejno na takie metody obrazowania, jak: dokumentacja fotograficzna, klasyczne badania radiologiczne, badania tomografem komputerowym, badania rezonansem magnetycznym, ultrasonografia, skanowanie 3D czy termoradiografia. Omawiając zalety i ograniczenia poszczególnych technik, uwaga Wykładowcy skoncentrowana została na trudnych diagnostycznie sytuacjach, w których klasyczny obraz sekcyjny zmian nie pozwala na postawienie trafnej oceny, ale staje się to możliwe po zastosowaniu odpowiedniej metody badawczej. Tytułem przykładu wystarczy wymienić tu ślady ucisku na narządy szyi, ocenę odmy opłucnowej czy odmy śródczaszkowej. Inne korzyści wynikające z zastosowania odpowiednio dobranych nowoczesnych metod obrazowania to celniejszy przekaz do odbiorcy opinii, lepsza archiwizacja wyników badania czy skuteczniejsze poszukiwanie ciał obcych w zwłokach.

Tematem „Lingwistyka kryminalistyczna. Przedmiot i wartość diagnostyczna ekspertyzy”  zajęła się prof. zw. dr hab. Jadwiga Stawnicka z Katedry Bezpieczeństwa Wewnętrznego Akademii Wychowania Fizycznego w Katowicach. Warto od razu podkreślić, że lingwistyka kryminalistyczna jest stosunkowo młodą dziedziną wiedzy z zakresu językoznawstwa, której badania i osiągniecia wykorzystywane do dla potrzeb organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości. Wychodząc z teoretycznej koncepcji „niepowtarzalności kodowania językowego” znawcy są w stanie ocenić np., czy konkretna osoba mogła być autorem listu anonimowego, czy autorem rożnych pism jest jedna i ta sama osoba, jakie były faktyczne intencje nadawcy komunikatu (niewinny żart czy groźba karalna), czy tekst wyczerpuje znamiona mobbingu. Zakres możliwych ustaleń w ramach opinii lingwistycznych jest oczywiście znacznie szerszy. Wszystko wskazuje, że w dobie komunikacji cyfrowej konieczność korzystania z dorobku lingwistyki kryminalistycznej będzie coraz większa, zwłaszcza w przypadku przekazów przesyłanych elektronicznie tj. e-maili czy SMSów.

Zagadnienia szeroko rozumianej medycyny sądowej powróciły w wykładzie dr n. med. Julii Sobol – kierownika Zakładu Medycyny Sądowej Uniwersytetu Zielonogórskiego, która omówiła „Współczesne metody rekonstrukcji zdarzenia na podstawie śladów krwi”. Mimo, że wskazany w tytule przedmiot badań ma już za sobą ponad stuletnią historię, problem nic nie stracił na aktualności, a osiągnięcia kolejnych pokoleń badaczy pogłębiają jego znajomość. Współcześnie analiza śladów krwi na miejscu zdarzenia pozwala m.in. na: ustalenie mechanizmu ich powstania, na wskazanie śladów krwi, które mogą zawierać materiał genetyczny pochodzący od sprawcy czynu oraz wskazanie śladów priorytetowych dla przeprowadzenia badań DNA celem uzyskania profilu genetycznego sprawcy zdarzenia. Dzięki temu często możliwa staje  weryfikacja zeznań świadków czy wyjaśnień podejrzanego, a w konsekwencji pełna rekonstrukcja przebiegu zdarzenia. Opiniowanie następuje przede wszystkim w oparciu o wyniki oględzin miejsca zdarzenia. Pożądane jest przy tym osobiste uczestnictwo biegłego w tej czynności. Kolejnych przesłanek opiniowania dostarcza klasyczna dokumentacja fotograficzna oględzin, skanowanie 3D, zapisy protokołu oględzin, wyniki sekcji zwłok oraz oględzin zwłok w miejscu ich ujawnienia i wyniki badań DNA. Niekiedy konieczne jest przeprowadzenie eksperymentu rzeczoznawczego czy procesowo-kryminalistycznego.

Drugi dzień zajęć zakończyła część praktyczna, podczas której policjanci podkom. Mateusz Kowanek i asp. szt. Tomasz Kornaś z Wydziału Techniki Operacyjnej Komendy Miejskiej Policji w Poznaniu oraz eksperci kryminalistyczni Komendy Wojewódzkiej Policji w Gorzowie Wlkp. zademonstrowali na miejscu symulowanego wypadku drogowego oględziny z wykorzystaniem współczesnych środków dokumentacji kryminalistycznej, w tym drona i skanera 3D. Na kolejnym etapie uczestnicy seminarium mieli możliwość obserwowania etapów obróbki materiałów pozyskanych podczas oględzin i sposobów ich wykorzystania przez ekspertów w trakcie opiniowania. Osobnym wątkiem zajęć praktycznych był pokaz specjalistycznego pojazdu oględzinowego typu APRD.

Dzień trzeci zajęć seminaryjnych rozpoczął się wykładem dra hab. Macieja Trzcińskiego – kierownika Katedry Kryminalistyki Uniwersytetu Wrocławskiego pt. „Archeologia kryminalistyczna. Potencjalny przedmiot badań, w tym poszukiwanie ofiar zabójstw”. Wykładowca na wstępie zauważył, że dyscyplina, która wykorzystuje zdobycze i metody wypracowane przez klasyczną archeologię na potrzeby prawa określana  bywa jako: „archeologia prawna”, „archeologia kryminalistyczna” czy „archeologia śledcza”. Jednak terminem najbardziej właściwym i wpisującym się w jej światowy nurt jest nazwa „archeologia sądowa” (ang. forensic archaeology). Poza badaniami historycznymi, ważnymi aspektami badawczymi tej dziedziny wiedzy są poszukiwania zwłok ofiar zbrodni ludobójstwa, zabójstw kryminalnych i zwłok osób zaginionych. Archeolodzy sądowi wspierają swoją wiedzą także poszukiwania ukrytych środków finansowych, broni oraz substancji niebezpiecznych. Ich dorobek teoretyczny i metody techniczne są wykorzystywane nie tylko w poszukiwaniach zwłok ukrytych w ziemi, lecz także takich, które: zostały utopione w zbiornikach różnego rodzaju (wodnych – jeziora, zalane wodą kamieniołomy czy szamba), zamurowane w częściach konstrukcyjnych budowli (podłoga, ściany) ukryte w jaskiniach, grotach skalnych oraz studniach. Osobne wątki wystąpienia dotyczyły metod postępowania w przypadkach: ukrycia zwłok w grobowcu, przechowywania ich w pobliżu miejsca zamieszkania zabójcy („betoniarz”) i zabiegów związanych ze zniszczeniem zwłok, w tym defragmentacji, ich spalenia, oblania kwasem i kanibalizmu.

Inny aspekt badań eksperckich związanych z badaniem miejsca zdarzenia zaprezentowany został w wystąpieniu dra hab. Szymona Konwerskiego z Wydziału Biologii Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu. W wykładzie zatytułowanym „Entomologia sądowa. Ujawnianie i zabezpieczanie materiału badawczego” przedstawiono systematykę ekspertyz wynikających z obecności owadów lub ich przeobrażonych postaci na miejscu znalezienia zwłok, sposób postępowania z takim specyficznym materiałem badawczym oraz granice wartościowego diagnostycznie opiniowania. Podkreślić należy przy tym przydatność ekspertyz entomologicznych przy ustalaniu czasu zgonu, miejsca, gdzie nastąpił oraz przyczyny śmierci. W procesie opiniowania biegli oceniają zmienne wynikające z obszaru geograficznego, pory roku, typu środowiska, wagi zwłok oraz sposobu postępowania ze zwłokami zarówno do momentu ich znalezienia, jak w czasie późniejszym. Do ważnych zadań ekipy dokonującej oględzin zwłok w miejscu ich znalezienia należy: zebranie reprezentatywnej próby śladów entomologicznych, zabezpieczenie zebranych owadów (utrwalenie 75% alkoholem lub przez zamrożenie), wykonanie dużej liczby zdjęć w największej rozdzielczości, co może pozwolić na stwierdzenie i oznaczenie owadów na zwłokach, pod zwłokami lub w ich pobliżu (nawet jeśli nie zostały zebrane i zabezpieczone), a także pomiaru temperatury dokonanej w miejscu ujawnienia zwłok. Obecność eksperta entomologa na miejscu jest oczywiście rozwiązaniem najbardziej pożądanym, chociaż nie zawsze możliwym.

Swoistą klamrą spinającą merytoryczne aspekty, a zarazem ostatnim wykładem seminarium było wystąpienie Marii Rotkiel – psychologa i psychoterapeutki z Warszawy, która omówiła problematykę „Zarządzania emocjami w dobie zagrożeń współczesności”. Odnosząc się do emocji w skali społecznej, jak i tych, które wynikają bezpośrednio z zawodu prokuratora, sędziego czy policjanta, przypomniała, że od około 30 lat następuje najszybszy w historii ewolucji człowieka postęp cywilizacyjny wynikający z powszechności dostępu do Internetu. Dla początków XXI wieku osobowość młodego człowieka charakteryzuje poza „cyfrowością” i generowanymi przezeń uzależnieniami, narcyzm i ekstrawertyzm. W konsekwencji kolejnych kryzysów takich, jak: pandemia, zagrożenia wojną, pogorszenie sytuacji ekonomicznej dochodzi do zaburzeń o charakterze depresyjnym, lękowym, do wypalenia zawodowego czy rodzicielskiego. Narasta kryzys autorytetów, cyberprzemoc i samotność. Uzależnienie od przysłowiowego smartfonu generuje  przeciążenie układu nerwowego, zmęczenie,  drażliwość, rezygnację z dotychczas preferowanych form odpoczynku oraz zaniedbywanie i odwracanie uwagi od relacji międzyludzkich. Jednak od pewnego czasu pojawiają się też trendy pozytywne. Coraz większy odsetek mieszkańców naszego kraju zaczyna dostrzegać potrzebę odbudowania i pielęgnowania takich wartości, jak: odpowiedzialność, empatia, współpraca, solidarność i równość szans. Podkreślane jest zwłaszcza znaczenie empatii. W rezultacie lepiej rozumiemy, że  więzi społeczne, w tym poczucie przynależności i wsparcia społecznego oraz bliskie i bezpieczne relacje, są warunkiem koniecznym i najważniejszym naszego dobrostanu i kondycji psychofizycznej.

Podsumowania oraz formalnego zamknięcia XVI Ogólnopolskiego seminarium kryminalistycznego, Zielona Góra – Zbąszyń 2022 dokonał Prokurator Okręgowy Jarosław Kijowski, który odczytał napisany przez siebie w pierwszych dniach wojny w Ukrainie osobisty wiersz, czym poruszył i skłonił słuchaczy do szczególnej refleksji.

Podsumowanie seminarium stało się też okazją do podziękowania wszystkim wykładowcom oraz pracownikom Prokuratury Okręgowej w Zielonej Górze za wkład w przygotowanie tego ważnego przedsięwzięcia naukowo-dydaktycznego. W sposób szczególny słuchacze gromkimi brawami nagrodzili inspektor Joannę Częstochowską z Zespołem, którego zaangażowania i kompetencji w przygotowaniu i realizacji kolejnego już seminarium nie sposób przecenić. Osobne podziękowanie skierowano do Prokuratury Regionalnej w Poznaniu oraz Dyrekcji Krajowej Szkoły Sądownictwa i Prokuratury w Krakowie za wsparcie finansowe tego jedynego w swoim rodzaju przedsięwzięcia szkoleniowego.

Jan Wojtasik