Zrozumieć genetykę sądową. Polskie wydanie europejskiego bestsellera

Profilowanie DNA jest współcześnie ważnym narzędziem wspierającym pracę organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości. Ekspertyza DNA równym stopniu może wspierać oskarżenie i uzyskanie wyroku skazującego, jak też oczyścić z zarzutu osobę niewinną, oskarżoną niesłusznie.

Jednak należy pamiętać, że dowód z DNA nie może być jedynym dowodem w sprawie kryminalnej, a przypisywanie mu wagi większej niż innym dowodom, może łatwo generować pomyłkę sądową.

Wybitni znawcy tematu, w szczególności eksperci zajmujący się badaniami DNA, dostrzegają to niebezpieczeństwo i podejmują działania mające na celu nie tylko doskonalenie swojego warsztatu badawczego, lecz także popularyzację rzetelnej wiedzy z tego zakresu wśród sędziów, prokuratorów, policjantów, adwokatów czy dziennikarzy zajmujących się problematyką kryminalną.

Jedną z najbardziej znaczących inicjatyw w tym zakresie jest projekt konsorcjum EUROFORGEN, które w roku 2017 wydało przewodnik zatytułowany „Zrozumieć genetykę sądową”. W przygotowanie przewodnika zaangażowano 11 specjalistów z różnych dziedzin wiedzy: biologów molekularnych, medyków sądowych, przedstawicieli nauk społecznych i popularyzatorów wiedzy naukowej z kilku krajów Unii Europejskiej.

W roku 2020 polskie wydanie przewodnika „Zrozumieć genetykę sądową” przygotowali: prof. Tomasz Grzybowski z Katedry Medycyny Sądowej Collegium Medicum w Bydgoszczy UMK i dr Krzysztof Rębała z Katedry i Zakładu Medycyny Sądowej Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego przy współpracy prof. Wojciecha Branickiego z Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz Marii Wróbel z Instytutu Ekspertyz Sądowych w Krakowie.

Nie roszcząc sobie pretensji do recenzowania tego ważnego – w moim przekonaniu – wydawnictwa, chcę podkreślić jego niezwykłą użyteczność dla praktyki polskiego wymiaru sprawiedliwości oraz pracowników organów ścigania.

Ograniczę się więc do krótkiej prezentacji poszczególnych podtytułów: co możemy wykryć?, gdzie możemy wykryć DNA?, kontekst ma kluczowe znaczenie, do czego służą bazy DNA, znaczenie zgodności profili DNA, markery haploidalne – kopalnia informacji na temat linii żeńskich i męskich, przewidywanie cech wyglądu oraz pochodzenia biogeograficznego poprzez badanie DMA oraz dla zainteresowanych – więcej informacji i źródeł.

W ślad za PT Autorami warto przypomnieć też niektóre z najważniejszych twierdzeń, które już w pełni udokumentowane czytelnik znajdzie w opracowaniu:

• DNA jest obecny w większości komórek naszego ciała; jest unikatowy dla każdego z nas, a jego ślady pozostawiamy w miejscach naszej obecności
• Siła dowodów z DNA jest tak duża, że wiele osób postrzega te dowody jako nieomylne, nie mając przy tym świadomości licznych ograniczeń wynikających np. z ryzyka kontaminacji czy błędu interpretacyjnego
• Ślad DNA musi być analizowany w połączeniu z innymi dowodami; nie ma podstaw do uznania go za samodzielne narzędzie przy wyjaśnianiu przestępstw.

Przenosząc rozważania na poziom bardziej konkretny, Autorzy zauważają problemy wynikające z faktu, że:

• Na miejscu zdarzenia zwykle przebywa wiele osób, które wykonują różne czynności i z których każda może pozostawić swój profil DNA
• Oczekiwanie na rezultaty badań w laboratorium jest zwykle dłuższe niż powszechnie się uważa
• Środki finansowe pozostające do dyspozycji zleceniodawców nie są nieograniczone
• Stosunkowo łatwo jest otrzymać profil genetyczny z krwi, śliny czy nasienia, ale już przy śladzie dotykowym może okazać się to problemem
• Utrudnione jest pozyskiwanie profilu z włosów bez cebulek, które na miejscu zdarzenia zabezpieczane są najczęściej
• Istotnym problemem może stać materiał badawczy, który uległ chociażby częściowej degradacji wskutek wysokiej temperatury, wilgotności środowiska lub innych czynników
• ślady DNA często zabezpieczane są w miejscach, gdzie mogły być naniesione przez wiele różnych osób, co sprawia, że może dojść do pomylenia dowodowego DNA z DNA tła lub nawet DNA ofiary przestępstwa; im więcej osób „naniosło” swoje DNA, tym ryzyko błędu interpretacyjnego staje się większe
• DNA konkretnej osoby może zostać przeniesione do miejsca, gdzie osoba ta w ogóle nie przebywała; transfer DNA może bowiem nastąpić przez dotykanie jednego przedmiotu przez różne osoby czy wzajemne uściśnięcie sobie dłoni.

Podobnych konstatacji uważny czytelnik znajdzie w rekomendowanym opracowaniu jeszcze wiele. Ich znajomość daje szansę uniknięcia czy może raczej zminimalizowania ryzyka popełnienia błędów na każdym etapie postepowania, niezależnie czy będą to oględziny miejsca zdarzenia, badania laboratoryjne, opracowanie opinii czy ocena wartości dowodowej ekspertyzy.

W tym ostatnim wypadku uwagę zwraca np. zjawisko stronniczego potwierdzenia (ang. confirmation bias), czyli tendencji do interpretowania nowego dowodu jako potwierdzenia już założonej teorii (wersji) lub  subiektywnego przekonania o stanie rzeczy. Na ryzyko takiej interpretacji narażone są przede wszystkim osoby prowadzące śledztwo, zawsze ilekroć nie przestrzegają naukowych zasad budowania i weryfikowania wersji kryminalistycznych.

Warto dodać, że Przewodnik zawiera też słowniczek najważniejszych pojęć przydatnych do zrozumienia i oceny ekspertyzy genetycznej, czytelne tabele i schematy rysunkowe oraz liczne okienka tematyczne ułatwiające lekturę nawet niewtajemniczonemu czytelnikowi.

Zapraszam do lektury. Wersję elektroniczną „Genetyki sądowej” można pobrać TUTAJ. Dostępna jest także klasyczna wersja papierowa.

Jan Wojtasik

Tytuł oryginału: „Making sense of Forensic Genetics”