Przeprawa promowa w Kiełczu

Przez ostatnie tysiące lat dostępność na obszar dawnej Puszczy Tarnowskiej od strony zachodniej i w dużym stopniu od strony południowo-zachodniej, a także w kierunku przeciwnym ograniczona była korytem i rozlewiskami Odry. Wiadomo jednak, że w różnych epokach ludzie różnych kultur osiedlali się po obu jej stronach.

Potwierdzają to zabytki archeologiczne znajdowane w Siedlisku, Stanach, Starym Żabnie, Przyborowie czy Różanówce.

Z kolei, determinowana ciekawością świata oraz innymi czynnikami, potrzeba przeprawiania się na drugą stronę rzeki należy do najbardziej naturalnych potrzeb mieszkańców każdego nadbrzeża. Jednak nie tylko oni mogą stanąć wobec konieczności znalezienia się z różnych przyczyn na drugim brzegu. Zanim pojawiły się mosty, wędrowcy, kupcy, posłańcy czy nawet całe armie przez wieki poszukiwały brodów, korzystały z tratew, łodzi czy promów.

W piśmiennictwie historycznym można spotkać opinię, że średniowieczny Bytom Odrzański stanowił ważny punkt strategiczny, którego zadaniem było m.in. strzeżenie przeprawy przez Odrę ku Wielkopolsce. Edward Dąbrowski przyjmuje w ślad za innymi badaczami, że w przypadku ataku potencjalny kierunek przemieszczania się wojsk niemieckich przebiegał od Bytomia, przez okolicę Sławy w stronę Przemętu. Konsekwencją tej hipotezy byłoby założenie, że już w tamtych wiekach musiał istnieć jakiś trakt, który przecinał obszar Puszczy Tarnowskiej wzdłuż linii wschód – zachód, a jego właściwości pozwalały na zorganizowany przemarsz wojsk.

Historia przeprawy promowej w Kiełczu na tym tle jawi się niezwykle zagadkowo. W  ciekawej i ważnej dla każdego historyka – regionalisty pracy pt. „Miejscowości powiatu nowosolskiego – Rys historyczny” Tomasz Andrzejewski podaje, że w Kiełczu: „w latach międzywojennych uruchomiono lokalną przeprawę promową przez Odrą, głównie w celu transportu płodów rolnych”. Ten sam autor dodaje, że kilku mieszkańców – podobnie zresztą jak 100 lat wcześniej – trudniło się przewoźnictwem i posiadało barki.

Analiza dostępnych dokumentów, w tym przede wszystkim historycznych map, potwierdza bezdyskusyjnie ten fragment zacytowanej opinii, który odnosi się do sposobu wykorzystywania przeprawy promowej.

Należy pamiętać, że w okresie tym istniał już działający od roku 1870 r. most w Nowej Soli, a od roku 1907 także most w Bytomiu Odrzańskim. Mosty te z całą pewnością przejęły cały ciężar kołowego ruchu tranzytowego. Niezależnie od tego, komunikacja pasażerska na linii wschód – zachód mogła odbywać się już koleją przez most w Stanach.

Inaczej miały się sprawy na poziomie lokalnym. Mieszkańcy Kiełcza posiadali na prawym brzegu Odry swoje łąki. Możliwe, że także uprawiali tam ziemię orną. Dla nich dojazd czy dojście do pracy wspomnianymi mostami z całą pewnością byłoby nieopłacalne.

Na marginesie dodajmy, że położone pośród Odrzańskiego Lasu łąki jeszcze teraz noszą nazwę Łąk Kieleckich, podobnie jak przecinająca Starorzecze droga pożarowa nr 16. Swoją nazwę zawdzięczają one jednak nie świętokrzyskiemu miastu „Kielce”, jak powszechnie się sądzi, lecz nadodrzańskiej wsi „Kielc”, gdyż tak właśnie nazywał się Kiełcz w roku 1946. Nazwa ta nawiązywała do najstarszej znanej z roku 1295. Zniemczona wersja „Költsch” pojawiła się w źródłach dopiero w roku 1791. 

Rozlewisko starego koryta Odry na północny wschód od tej miejscowości na XIX i XX-wiecznych mapach nazywane jest „Költsch See”, gdyż także wówczas obszar ten kojarzony był z przynależnością do Kiełcza.

Być może jednak, samo powstanie przeprawy promowej na prawy brzeg Odry należy datować natomiast na czas znacznie wcześniejszy. Kiełcz powstał przy drodze z Otynia do Bytomia Odrzańskiego. Zbiegały się w nim także stare trakty drogowe z Lasocina od zachodu i z Nowego Miasteczka przez Rejów od południa. Nie powinno to zaskakiwać, gdyż właśnie na wysokości Kiełcza znajdowała się najdogodniejsza przeprawa do Siedliska.

Gerhard Gohle stwierdza wprost, że bardzo stara przeprawa promowa prowadząca do Siedliska funkcjonowała właśnie przy Kiełczu, a sam prom rozpoczął działanie od 1590 roku. Miało to nastąpić cyt: „olbrzymim wysiłkiem gospodarczym podczas panowania rycerza Fabiana von Schönaich – Carolath”. Jednak władca ten nie miał wystarczających funduszy, aby wszystko utrzymać w należytym stanie. Prom przestał cieszyć się większym zainteresowaniem podróżnych i dochody zaczęły spadać [patrz: G. Gohle, Historia Nadleśnictwa Przyborów, tłum. polskie Piotr Niemiec, 2007 (brak danych o miejscu wydania)]. Zmniejszenie zainteresowania kiełczowskim promem mogło wynikać także z faktu, że już w roku 1618 w Bytomiu Odrzańskim postawiono pierwszy w regionie most przez Odrę, który istniał do roku 1640.

Analiza dostępnych map z XVII w. istnienia przeprawy promowej w Kiełczu nie potwierdza. Np. na mapie z roku 1662 r. opisano dom przewoźnika rzecznego na wysokości dzisiejszej Starej Wsi [Fährhässel] oraz najpewniej w Ścieżynie Leśnej [Fehre]. Tłumaczenia rzeczownika „Fehre” nie ma obecnie w słownikach niemiecko-polskich, ale w staroniemieckim termin ten oznaczał właśnie przeprawę promową. Z kolei pod Bytomiem Odrzańskim [niem. Beuthen] ta sama mapa wskazuje lokalizację „Fähre”. Ten ostatni zapis odpowiada już dokładnie współczesnemu tłumaczeniu słowa „prom”.

Na mapie Wieganda i Schubartha z 1739 r. oznaczono przeprawy promowe w Stanach [niem. Aufhalt], na wysokości obecnej Starej Wsi i odnodze Odry w Przyborowie [niem. Tschiefer] oraz pod Bytomiem Odrzańskim [niem. Beuthen]. Także na tej mapie nie ma śladu przeprawy w Kiełczu. Niemal identycznie przedstawia się sprawa na wydanej w Paryżu dwadzieścia lat później mapie R.J. Juliana. Na tej mapie, co może zaskakiwać, nie ma jednak oznaczenia przeprawy pod Starą Wsią.

O tym natomiast, że prom w Kiełczu istniał w II połowie XIX wieku dowodnie świadczą świadczą liczne mapy z tego okresu. Na mapach tych przeprawa promowa w Kiełczu oznaczona jest dużymi literami „WF” oraz czarną linią przecinającą nurt rzeki z małym prostokątem w środku. W taki sam sposób oznaczano wówczas wszelkie przeprawy rzeczne przystosowane do przewozu wozów. Identycznie oznaczona była niedaleka przeprawa w Ścieżynie Leśnej [niem. Hegewalde]. Na mapach z tego samego czasu przeprawy przy użyciu łodzi, a więc samych tylko osób czy niewielkiego ładunku, oznaczano literami „KF”. Przykładowo, tak właśnie oznaczona była w tamtych latach przeprawa przez Odrę w Stanach.

O okresie międzywojennym była już mowa wcześniej. Nie udało mi się odnaleźć jednoznacznych informacji potwierdzających istnienie przeprawy promowej w Kiełczu w czasach powojennych. Pewnym śladem wskazującym na istnienie jakiejś zorganizowanej formy przeprawiania się w miejscu dawnego promu może być przecięcie linią poprzeczną Odry w ciągu dróg zbiegających się z obu stron rzeki widoczne na mapie z 1956 r. Warto przy tym zauważyć, że w wykazie dróg gminnych studium zagospodarowania przestrzennego gminy Nowa Sól z roku 2000 pod numerem 495012 wymieniona została droga „Przyborów – rzeka Odra – Kiełcz” o długości 4 km. Brak mapy nie pozwala jednak w tym momencie na wskazanie jej dokładniej lokalizacji. Możliwe jednak, że chodzi o północny odcinek wcześniej wspomnianej drogi pożarowej nr 16. Współcześnie droga ta – niekiedy nazywana „Czarną Drogą” – w pewnym momencie zmienia kierunek na północno-wschodni. Jednak jej przedłużenie w kierunku południowym umożliwia dojazd do przeprawy promowej w Kiełczu. Niestety wskutek braku konserwacji ten południowy odcinek zaciera się coraz bardziej.

Skądinąd wiadomo, że w latach 1948 – 1955, z uwagi na zniszczenie drewnianego mostu, przeprawa promowa funkcjonowała w Nowej Soli. Natomiast przeprawa w Ścieżynie Leśnej po roku 1945, pomimo zniszczenia mostu w Bytomiu Odrzańskim, już nie wznowiła działalności.

Za rodzaj osobliwości należy uznać natomiast fakt, że na mapie wydanej w roku 1981 w USA miejsce, gdzie przed laty prom funkcjonował opisano słowem „Ferry” w sposób wskazujący na realne jego istnienie w momencie powstania mapy. Z drugiej strony to zaskakujące spostrzeżenie przypomina o konieczności krytycznej oceny także takich, na ogół przecież wiarygodnych dokumentów historycznych, jakimi są mapy.

Wizja lokalna w Kiełczu przeprowadzona z wykorzystaniem współczesnych oraz historycznych map bez większego trudu pozwala na ustalenie miejsca funkcjonowania przeprawy promowej. Zarys prowadzącej do niego drogi oraz nasyp są w terenie wyraźnie widoczne.

Odra ograniczała dostępność nie tylko od zachodu na obszar Puszczy. Bywało odwrotnie. Pod koniec II wojny światowej miała odegrać ważną rolę w zatrzymaniu zbliżającej się od wschodu Armii Radzieckiej, a jeszcze wcześniej wyznaczono jej rolę militarnej zapory, jako elementu przygotowań Niemiec do wojny z Polską.

Nie powinno więc dziwić, że w miejscu dawnej przeprawy znajdują się pozostałości niemieckiego schronu bojowego zbudowanego w latach 30-tych XX wieku w ramach tzw. Pozycji Środkowej Odry [niem. Odersstellung].

Warto jeszcze w charakterze ciekawostki dodać, że na początku 1945 r. w Kiełczu istniały już trzy niemieckie linie obrony: pierwsza na linii Odry, w tym także na wyspach odrzańskich, druga wzdłuż wioski, a trzecia w pewnej odległości od wsi na zachód.

Wspomniany wcześniej schron został natomiast wysadzony w powietrze w roku 1945 lub niedługo później. Najprawdopodobniej oznaczony był on kolejnym numerem 547.

Jan WOJTASIK

 

Dane orientacyjne dla GPS

N: 51.762278

E: 15.763749

Przy opracowaniu tego materiału poza mapami historycznymi wykorzystano m.in. mapy: Microsoft Corporation 2018, mapę przeglądową ochrony przeciwpożarowej Nadleśnictwa Nowa Sól – Leśnictwo Przyborów, skany pobrane ze strony GEOPORTAL.PL oraz prace: T. Andrzejewskiego pt. Miejscowości powiatu nowosolskiego. Rys historyczny, Nowa Sól 2004, E. Dąbrowskiego, Wczesnośredniowieczny Bytom Odrzański, Rocznik Lubuski t. XIV, Zielona Góra 1986 i G. Gohle, Historia Nadleśnictwa Przyborów, tłum. polskie Piotr Niemiec, 2007 (brak danych o miejscu wydania)