Kurhany Zwierzynieckie

Zwierzyniec. Na szeroko rozumianym obszarze Puszczy Tarnowskiej znane są co najmniej cztery stanowiska archeologiczne ze starożytnymi kurhanami: Różanówka, Stany, Przyborów i Zwierzyniec k. Sławy. Najbardziej słynne, zwłaszcza niestety z licznych i spektakularnych przykładów dewastacji, są te w Różanówce.

Z kolei miłośnicy pieszych i rowerowych wypraw turystycznych mają największą szansę napotkania kurhanów w okolicy dawnej leśniczówki Zwierzyniec k. Sławy. Prowadzący wzdłuż starej drogi leśnej z kierunku Sławy w stronę Jeziornej żółty szlak PTTK w pewnym momencie przecina pole kurhanowe. Jednak, zorientowanie się, że właśnie po nim wędrujemy wcale nie jest łatwe. Jeszcze kilkanaście lat temu sylwetki większości nasypów odcinały się od leśnego tła znacznie wyraźniej.

Upływ czasu, a przede wszystkim wykonywane przy pomocy ciężkiego sprzętu prace gospodarcze zacierają ziemne nasypy. Dewastacji dokonują też przysłowiowe „hieny cmentarne”, a więc osobnicy penetrujący miejsca pochówku w nadziei znalezienia w nich rzekomych skarbów.

Dla porządku i uniknięcia nieporozumień należy zaznaczyć, że Kurhany Zwierzynieckie w okresie międzywojennym dla celów inwentaryzacyjnych wiązano z Kuźnicą Głogowską. Najpewniej było to konsekwencją faktu, że otaczające ją lasy nosiły wówczas nazwę „Puszczy Kuźnickiej” [niem. Hammer – Heide]. Późniejsza systematyka lokowała je w obrębie Jeziornej.  Aktualnie stanowisko kurhanowe przypisane jest systemowo przez polskich archeologów do miejscowości Tarnów Jezierny i oznaczone jako: Nr obszaru AZP: 63-18/9. Ponieważ każde z wymienionych sołectw znajduje się stosunkowo daleko od faktycznego miejsca ich lokalizacji, względy krajoznawcze uzasadniają nadanie im nazwy kojarzącej się z pobliską leśniczówką.

Pół wieku temu w specjalistycznej literaturze podawano, że średnia wysokość nasypów na cmentarzyskach kurhanowych w okolicy Jeziora Sławskiego, a więc zapewne właśnie Kurhanów Zwierzynieckich, wynosiła ok. 1 m., natomiast ich średnica wahała się od 7-12 do 10-15 m. W okresie ich powstawania, czyli ok. 3 tys. lat temu z całą pewnością wysokość kurhanów była istotnie większa.

W ocenie Justyny Baron i Radosława Kuźbika, na terenie cmentarzyska znajdowało się 19 różnej wielkości nasypów ziemnych, tworzących jedno koncentryczne zgrupowanie (ryc. 5). Kopce mają średnicę około 10 m oraz wysokość od 0,3 od 1 m. Jeden z nich, usytuowany na wschodnim skraju nekropoli, jest nieco większy. Jego względna wysokość dochodzi do około 1,5 m, natomiast średnica wynosi około 15 m. Jednak najnowsze badania Jarosława Lewczuka z roku 2020 wskazują, że faktyczna ilość kurhanów jest większa, niż pierwotnie szacowano. Jest ich bowiem aż 33. 

Warto dodać, że najwcześniejsze informacje dotyczące powyższego stanowiska pochodzą z drugiej połowy lat 30. XX wieku. Jak wynika z dostępnej literatury, w 1936 roku, odkryto w lesie, w pobliżu miejscowości Hammer, czyli wspomnianej już Kuźnicy Głogowskiej zgrupowanie 21 kurhanów. Już wtedy stan ich zachowania oceniano jako zły. Większość nasypów było uszkodzonych na skutek gospodarki leśnej, w szczególności głębokiej orki [por. J. Baron, R. Kuźbik, Inwentaryzacja wybranych cmentarzysk kurhanowych z epoki brązu z terenu środkowego Nadodrza, Archeologia Środkowego Nadodrza tom IX Zielona Góra 2012 s. 81-88].

Przyjmuje się, że kurhan to typ grobu zwykle czytelny w terenie, powstały i zachowujący w przybliżeniu swą pierwotną postać na skutek celowego zwiezienia materiału w postaci ziemi lub kamieni. Kurhany Zwierzynieckie zbudowane są głównie z ziemi, jednak na obszarze ich występowania dostrzegalne są skupiska kamieni. Możliwe, że pochodzą z uszkodzonych nasypów kurhanowych. Niektóre z pośród kurhanów mieszczą w sobie najprawdopodobniej więcej niż jeden grób.

W rejonach zajętych przez ludność kultury łużyckiej, charakteryzującą się osiadłym trybem życia i używaniem narzędzi wykonanych z brązu, kurhany były cechą charakterystyczną obrządku pogrzebowego. W okresie tej kultury powszechny stał się też zwyczaj palenia zwłok. Także Kurhany Zwierzynieckie kryją zwłoki z pochówkami ciałopalnymi.

Warto może jeszcze dodać, że czas powstania wiązany jest z tzw. optimum osadniczym, kiedy to miała miejsce intensywna eksploatacja lasów na potrzeby budownictwa, hutnictwa żelaza oraz garncarstwa. Naukowcy ciągle jeszcze wiodą spory na temat kulturowej tożsamości ludności tego okresu. Warto jednak zaznaczyć, że rezultaty najnowszych badań antropologicznych i genetycznych wykazują wysokie podobieństwo biologiczne i genetyczne pomiędzy ludnością z okresu rzymskiego i wczesnego średniowiecza zamieszkującą ziemie nad Wisłą i Odrą [patrz: Janusz Piontek, Ludność dorzecza Odry i Wisły od późnej starożytności do średniowiecza. Warunki życia i stan biologiczny. Monografie Instytutu Antropologii UAM, 16, 2014, Poznań].

Trudno przewidywać, jak potoczą się przyszłe losy Kurhanów Zwierzynieckich. Obserwacja tego i podobnych stanowisk archeologicznych nie pozwala na nadmierny optymizm. Już obecnie obrysy poszczególnych kurhanów bardziej widoczne są na skanach profilowych ziemi niż podczas naocznej obserwacji terenowej.

Jednak, ani ta mało budująca prognoza, ani coraz mniej ciekawy wygląd, nie powinny zniechęcać do zwiedzenia Kurhanów. Osoby zainteresowane historią będą miały okazję zobaczyć jeden z nielicznych już reliktów kultury materialnej dawnych mieszkańców Ziemi Sławskiej, inni – znajdą okazję do refleksji o nieuchronności przemijania.

Miłośnicy przyrody docenią zapewne fakt, że w bezpośredniej bliskości starożytnych kurhanów znajduje się ciekawie urządzone stanowisko edukacji leśnej „Lekcja biologii inaczej”, czyli inaczej – szlak Zielonej Sowy, a w niedalekiej odległości trzy użytki ekologiczne: „Łąka Kochana”, „Myszkowskie Bagno” i „Dolina Jeziornej”. W okolicy napotkać można też liczne okazy starodrzewia, w tym drzewa posiadające status pomników przyrody. Przy odrobicie szczęścia zdarza się ujrzeć ucztującego na niedawnym zrębie bielika.

Jak zaznaczono wcześniej, Kurhany Zwierzynieckie najłatwiej znaleźć poruszając się żółtym szlakiem PTK z kierunku Sławy w stronę Konotopu. Po opuszczeniu Radzynia, szlak nakłada się na Drogę Józefowską i biegnie wzdłuż Jeziora Sławskiego. W pewnym momencie jednak drogę tę opuszcza i starą leśną drogą kieruje się na zachód w stronę Jeziornej. Trzymając się wskazań szlakowych, na obszarze oddziału 148 w części Puszczy administrowanej przez Nadleśnictwo Sława Śląska, a więc za niespełna 1 km. dojdziemy do łagodnego zakrętu w lewo.

W miejscu, gdzie kończy się obszar sosnowego młodnika i zaczyna las, po jednej i drugiej stronie drogi zobaczymy niewielkie nierówności terenowe. Będzie to oznaczać, że jesteśmy na miejscu. Znalezienie celu ułatwi fakt, że w sierpniu 2022 r. staraniem Sławskiego Stowarzyszenia Historyczno-Eksploracyjnego „Ocalić od zapomnienia” przy zwierzynieckich kurhanach stanęła ilustrowana tablica z informacją o historii i znaczeniu tego szczególnego miejsca pamięci.

Jan WOJTASIK

Dane orientacyjne dla GPS

E 15 59,01000

N 51 53,33650

Przy opracowaniu tego materiału wykorzystano m.in. mapy: Puszcza Tarnowska. Jodłowskie Trasy Rekreacyjne, Wydawnictwo SYGNATURA Zakład Kartograficzny, Wydanie II/2017, mapę Nadleśnictwa Sława Śląska, mapę Wydawnictwa PLAN – Pojezierze Sławskie, skan pobrany ze strony GeoportalGov.pl oraz pracę Tadeusza Malinowskiego pt. Obrządek pogrzebowy ludności kultury łużyckiej w Polsce, Przegląd Archeologiczny 1961 t. 14