Plan śledztwa

Plan śledztwa.  Wypadnie zacząć od banalnej, ale koniecznej do przypomnienia uwagi, że praca śledcza jest jedną z bardziej skomplikowanych dziedzin ludzkiej działalności. Profesjonalnie prowadzone śledztwo realizuje wiele, często niełatwych do osiągnięcia i pozornie sprzecznych celów. Wynika to przede wszystkim z konieczności pełnej realizacji przepisów art. 297 par 1 i 2 KPK, ale także z wypracowanych przez naukę kryminalistyki zasad budowania i sprawdzania wersji kryminalistycznych, które stanowią przysłowiowy rdzeń każdego planu śledztwa.

Celem postępowania przygotowawczego jest więc przede wszystkim ustalenie, czy został popełniony czyn zabroniony i czy stanowi on przestępstwo oraz wykrycie i w razie potrzeby ujęcie sprawcy. Obowiązuje przy tym reguła wszechstronnego wyjaśnienia okoliczności sprawy, w tym ustalenie osób pokrzywdzonych i rozmiarów szkody, a także zebranie, zabezpieczenie i utrwalenie dowodów dla sądu tak, aby rozstrzygnięcie sprawy nastąpiło na pierwszej rozprawie głównej. W toku śledztwa należy też zebrać konieczne do wydania prawidłowego wyroku dane osobopoznawcze o podejrzanym oraz dążyć do wyjaśnienia okoliczności, które sprzyjały popełnieniu czynu.

Pamiętać także należy, że organy prowadzące postępowanie karne są obowiązane badać oraz uwzględniać okoliczności przemawiające zarówno na korzyść, jak i na niekorzyść oskarżonego, a zwłaszcza respektować dyrektywę przepisu art. 2 par. 1 pkt. 1 kpk nakazującą dbałość, żeby odpowiedzialności nie poniosła osoba niewinna. Jednocześnie konieczne jest zabezpieczenie prawnie chronionych interesów pokrzywdzonego, zapobieganie przestępstwom oraz stała troska o umacnianie poszanowania prawa i zasad współżycia społecznego. Baczyć należy także i o to, żeby rozstrzygnięcie sprawy nastąpiło w rozsądnym terminie.

Nie ma już chyba potrzeby podkreślania, że podstawę wszelkich rozstrzygnięć w całym postępowaniu karnym, a więc także w śledztwie powinny stanowić prawdziwe ustalenia faktyczne.

Wszelka działalność nastawiona na określone cele wymaga planu postępowania. Nawet proste prace fizyczne często wymagają zaplanowania, czyli ustalenia jakimi środkami i w jaki sposób możliwe jest osiągniecie oczekiwanego efektu. W śledztwie już sama realizacja celów wyznaczonych przez przepisy procedury karnej jest zadaniem niezwykle trudnym. W rzeczywistości skalę tych trudności wyznacza fakt, że nie wszystkie podmioty uczestniczące w śledztwie zainteresowane są skutecznym wypełnieniem celów stawianych organom procesowym. Sprawca przestępstwa wszak z samej natury rzeczy unika przykrych dla niego następstw pociągnięcia do odpowiedzialności, a jego obrońca stara się mu to ułatwić. Także pokrzywdzonego nie zawsze cechuje umiar w oczekiwaniach i gotowość uznania okoliczności przemawiających na korzyść podejrzanego.

Sedno problemu dobrze oddają słowa twórcy naukowej kryminalistyki Hansa Grossa, gdy pisze: „Nie można porównywać planu śledztwa z planami podejmowanymi przez człowieka w różnych formach jego działalności i zależnymi od jego woli. Plan śledztwa budowany jest na zmiennych, podważalnych zjawiskach, często niezależnych od woli osoby go tworzącej. Takiego planu nie można porównywać z planem budowy domu, można go jedynie porównać z planem toczonej wojny” [patrz: Hans Gross, Podręcznik dla sędziego śledczego jako system kryminalistyki, (oprac. i przekład J. Kasprzak), Wydawnictwo Difin, Warszawa 2021 s. 64].

Opór materii śledztwa ogranicza i komplikuje nie tylko zła wola. Ograniczają ją zakazy dowodowe i możliwe do poniesienia w konkretnej sprawie koszty postępowania. Ograniczają ją też możliwości percepcyjne świadków, zniekształcenia powstające nie tylko na etapie spostrzegania, ale też zapamiętywania, przechowywania w pamięci i odtwarzania spostrzeżeń. Mówiąc wprost, poznanie prawdy, która ma stanowić podstawę wszelkich decyzji procesowych ma swoje, nie zawsze łatwe i nie zawsze możliwe do przezwyciężenia, ograniczenia.

Sposobem na przezwyciężenie, a przynajmniej zredukowanie subiektywnych i obiektywnych przeszkód w realizacji zadań śledztwa jest jego planowe prowadzenie. Plan śledztwa to w istocie nic innego, jak prawidłowa organizacji czynności śledczych. Z kolei, pisemna forma planu to tylko zewnętrzna, techniczna strona planowania. Po tym, co wcześniej napisano widać wyraźnie, że planowo należy prowadzić wszystkie postępowania przygotowawcze, niezależnie od wagi sprawy i stopnia jej skomplikowania. Jednak w sprawach prostych nie zawsze konieczne jest pisemne sporządzenie planu.

Kodeks postępowania karnego określa i cele śledztwa i prawne ograniczenia, jakie należy respektować podczas jego prowadzenia. Na temat planowania śledztwa ustawa i przepisy wykonawcze do niej zachowują natomiast pełne milczenie. Normatywne zasady sporządzania planu śledztwa określa natomiast rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 27 sierpnia 2007 r. Regulamin wewnętrznego urzędowania p.j.o. prokuratury [Dz. U. z dnia 18 września 2007 r.], który w par. 115. ust. 1. stanowi, że niezwłocznie po wszczęciu śledztwa sporządza się, w miarę potrzeby, plan śledztwa [czynności śledczych], zwłaszcza w sprawach zawiłych i o poważne przestępstwa, który to plan należy aktualizować stosownie do ujawnionych nowych okoliczności. W ust. 2 tego przepisu wskazano, że plany śledztw i odpowiednio plany czynności śledczych przechowuje się w aktach podręcznych sprawy.

Z kolei zarządzenie Nr 1426 Komendanta Głównego Policji z dnia 23 grudnia 2004 r. w sprawie metodyki wykonywania czynności dochodzeniowo-śledczych przez służby policyjne wyznaczone do wykrywania przestępstw i ścigania ich sprawców określa, że Policjant obowiązany jest sporządzić plan śledztwa powierzonego Policji w całości [par. 24. ust. 1]. W śledztwie powierzonym w określonym zakresie i w dochodzeniu plan sporządza się na polecenie prokuratora, uwzględniając jego pisemne wytyczne. W pozostałych sytuacjach przełożony zleca sporządzenie planu czynności w sprawie wieloczynowej o skomplikowanym stanie faktycznym i prawnym. Fakultatywnie przełożony Policjanta może zlecić sporządzenie planu czynności w dochodzeniu i śledztwie własnym Policji, uwzględniając charakter sprawy, przewidywany stopień trudności postępowania, potrzebę wielokierunkowych działań, doświadczenie i kwalifikacje zawodowe policjanta prowadzącego sprawę oraz zakres i szczegółowość wytycznych prokuratora.

Plan ma tylko wówczas sens, gdy będzie tworzony z myślą, że ma spełnić rolę narzędzia stymulującego efektywność śledztwa, a nie stanowić dopełnienie formalnych powinności regulaminowych.

Warto więc przyjrzeć się jego cechom od strony teoretycznej. Znakomity polski prakseolog Tadeusz Kotarbiński w swoim Traktacie o dobrej robocie cechom dobrego planu poświęca sporo miejsca. Dochodzi do wniosku, że dobry plan powinien być: celowy, wykonalny, wewnętrznie zgodny, racjonalny, plastyczny i szczegółowy oraz zorientowany na długodystansowość. Musi też być kompletny. Są to oczywiście właściwości uniwersalne planu jako konstrukcji modelowej. Z zasady wymagają więc odpowiedniego przystosowania do oczekiwań stawianych współczesnym standardom dobrej działalności śledczej.

Celowy plan śledztwa to taki, który skoncentrowany jest na działaniach zapewniających realizację wskazanych na wstępie zadań postępowania przygotowawczego w warunkach konkretnej sytuacji faktycznej i prawnej. Plan wykonalny to plan oparty na wykorzystaniu środków technicznych i metod postępowania pozostających realnie do dyspozycji organu prowadzącego śledztwo i respektujący zakazy dowodowe czy granice możliwości przetransponowania wiedzy operacyjnej na dowody w rozumieniu kodeksowym. Zgodność wewnętrzna planu odnosi się przede wszystkim do jego aspektów formalno-logicznych, ale też nie może kłócić się z koniecznością budowania i weryfikowania wersji zakładających alternatywny przebieg zdarzeń i odpowiadających im ocen prawnych. Z kolei operatywność planu to nie tylko jego łatwa czytelność czy zrozumiałość, a w konsekwencji możliwość łatwego odczytania zamysłów autora planu przez osoby, które plan realizują. Operatywność planu śledztwa to przede wszystkim jego użyteczność praktyczna i sprawienie, że w jednym czasie, różni ludzie czy nawet różne zespoły pracują na ten sam efekt nie przeszkadzając sobie nawzajem.

Plan racjonalny jest założeniem systemu przedsięwzięć opartych na wiedzy z zakresu taktyki i techniki kryminalistycznej, medycyny sądowej, psychologii i psychiatrii, prawa karnego materialnego i procesowego oraz szczegółowych regulacji z zakresu obrotu gospodarczego, bankowości, komunikacji, medycyny i wielu innych szczegółowych dziedzin wiedzy. Planującemu i prowadzącym śledztwo niezwykle użyteczna staje się w takich sytuacjach nie tylko ogólna wiedza encyklopedyczna, ale także zdolność rozumowania przez analogię, intuicja, a nawet wyobraźnia.

Doświadczenie zawodowe i znajomość kazuistyki dostarczają np. wiedzy, że dokonanie kilku podpaleń w ciągu jednej nocy może stanowić chęć udowodnienia społeczeństwu swojej wyższości i poczucia potęgi, której brakuje podpalaczowi we wszystkich innych dziedzinach życia. Z kolei, seryjny morderca to z zasady ktoś czarujący i nieskazitelnie ubrany, a przy tym uprzejmy. Jeśli zabójca wykazuje szczególne okrucieństwo w traktowaniu ciał ofiar płci żeńskiej, należy szukać symptomów żeńskich cech fizycznych u potencjalnych podejrzanych. Natomiast postępowanie sprawcy zgwałcenia jest determinowane nie tyle zaspokojeniem potrzeby seksualnej, lecz przede wszystkim wyrazem pogardy dla autonomii i godności ofiary, którą trzeba sterroryzować, uczynić bezradną i poniżyć.

Najbardziej wytrawni detektywi wiedzą, że nawet profesjonalnie prowadzone śledztwo przypomina wyboistą drogę, o której tak naprawdę nigdy nie wiadomo dokąd prowadzi. Warto pamiętać, że proces motywacyjny może wynikać nie tylko z osobowości sprawcy, ale może być efektem działania czynników zewnętrznych, niejednokrotnie sprzecznych z uznawanymi wartościami, przekonaniami czy też celami. Jest to zachowanie sprzeczne ze stałymi właściwościami osobowości, trudne niekiedy do zaakceptowania jako możliwe [por. A. Lipczyński, Psychologia sądowa, Wyd. DIFIN, W-wa 2007 s. 43]

Dlatego plan śledztwa musi być plastyczny, a więc elastyczny i dynamiczny. Każde nowe ustalenie faktyczne może wymagać korekty działania. Uzasadnione staje się wówczas niezwłoczne podjęcie czynności wcześniej nie planowanych. Konieczna i usprawiedliwiona może też być rezygnacja z przeprowadzania dowodów już zaplanowanych. Jednak odstąpienie od wyjaśnienia przyjętej wersji może nastąpić dopiero po jej całkowitym wykluczeniu, albo gdy w wyniku wyjaśnienia innej wersji został osiągnięty założony dla niej cel lub cel postępowania.

Stopień szczegółowości planu śledztwa zawsze musi być pochodną stopnia skomplikowania sprawy. W prostych stanach faktycznych i prawnych możliwe jest wyliczenie okoliczności, jakie wymagają wyjaśnienia i czynności, które należy przeprowadzić. W sprawach bardziej skomplikowanych zasada szczegółowości wymaga często odrębnego sporządzenia planu przesłuchania, konfrontacji, wizji, eksperymentu.

Finałem każdego śledztwa jest prawomocny wyrok. Dlatego planem warto sięgać w jak najdalszą przyszłość, konsekwentnie uwzględniając wszystkie cele postępowania, o których wcześniej już sporo napisano. Prawidłowe budowanie wersji i definiowanie zagadnień weryfikujących wersje jest fundamentem kompletności planu śledztwa.

Respektowanie zasad planowania śledztwa umożliwia koordynację całości działań wykrywczych i dowodowych, uświadamia konieczność uruchomienia środków osobowych i rzeczowych niezbędnych do wyjaśnienia okoliczności oraz rozmiarów popełnionego przestępstwa, a także ogranicza ryzyko porażki, jak niektórzy policjanci oraz prokuratorzy określają umorzenie postępowania czy wyrok uniewinniający.

Plan sporządzony przez policjanta, jeżeli jest obowiązkowy lub został wykonany na polecenie prokuratora, należy wraz z akceptacją właściwego przełożonego przekazać do zatwierdzenia prokuratorowi. Plany sporządzone w śledztwie własnym Policji [i w dochodzeniu], zatwierdza przełożony, który wydał polecenie sporządzenia planu.

Plan śledztwa jest dokumentem wewnętrznym organów prowadzących i nadzorujących postępowanie przygotowawcze. Nie podlega on włączeniu do materiałów procesowych sprawy, lecz przechowuje się go w aktach podręcznych. Jego zapisy stanowią tajemnicę służbową, której ujawnienie skutkuje odpowiedzialność karną [art. 266 par. 2 k.k.] Jest to zrozumiałe, albowiem wcześniejsze ujawnienie zamiaru dokonania określonej czynności dowodowej łatwo może ją utrudnić lub nawet udaremnić. Jeżeli natomiast w planie zawarte są informacje stanowiące tajemnicę państwową lub służbową, sporządzający plan lub jego przełożony mają obowiązek nadania mu odpowiedniej klauzuli tajności i przechowywania zgodnie z przepisami o ochronie informacji niejawnych. W przypadku konieczności wykorzystania w śledztwie form, metod i środków pracy operacyjnej, sporządza się odrębny plan czynności operacyjno-rozpoznawczych. Dokument ten przechowywany jest wg reguł określonych w przepisach o pracy operacyjnej w Policji.

Zasadniczymi elementami struktury planu śledztwa są wersje kryminalistyczne, zagadnienia do wyjaśnienia i czynności jakie należy wykonać w celu ich weryfikacji. Niekiedy w strukturze planu śledztwa można znaleźć specyficzne wprowadzenie określane jako analiza zgromadzonych materiałów.

Wersje kryminalistyczne są swoistym efektem procesu myślowego stanowiącego hipotetyczne odtworzenie charakteru zdarzenia będącego przedmiotem śledztwa, w tym zwłaszcza jego przyczyny i przebiegu, motywu działania i osoby sprawcy oraz rodzaju i stopnia jego winy. Najogólniej wersje powinny odpowiadać ustaleniom wstępnych materiałów postępowania i wytyczać jego kierunki.

Z kolei, zagadnienia to zdefiniowane kryteria lub może lepiej okoliczności, od których wyjaśnienia zależało będzie przyjęcie lub odrzucenie poszczególnych wersji. Natomiast czynności procesowe i pozaprocesowe, jakie należy przeprowadzić, powinny wskazywać sposoby i terminy realizacji oraz ich wykonawców, a w razie potrzeby także wskazanie niezbędnych środków materiałowych i sprzętu. Oznacza to w szczególności konieczność określenia kogo, w jakim charakterze, na jakie okoliczności należy przesłuchać, jakie dokumenty, jakie przedmioty, w jaki sposób i w jakim trybie powinny być zabezpieczone oraz jakie badania [ekspertyzy] i przez kogo należy wykonać. Zawsze należy w planie śledztwa wyraźnie wskazać kto został wyznaczony do przeprowadzenia konkretnej czynności.

Wskazując czynności należy ich terminy planować w taki sposób, żeby w miarę możliwości wyjaśniać równolegle wszystkie wersje, a jeżeli nie jest to możliwe zaczynać weryfikację od wersji najbardziej prawdopodobnej.

Na koniec warto podkreślić, że planu śledztwa czy jego taktyki nie da się nigdy wpisać w jakąkolwiek uniwersalną i niezawodną w każdej sprawie formułę. Poza elementami powtarzalnymi, zwłaszcza w sprawach podobnej kategorii, należy liczyć się z niepowtarzalnymi właściwościami każdej z nich. Tajemnica powodzenia śledztwa tkwi nieodmiennie w sztuce kojarzenia prawidłowości ogólnych z realiami konkretnego zdarzenia oraz w sztuce ich różnicowania od siebie. Ta sztuka powinna znaleźć swoje zastosowanie także w planowaniu śledztwa.

Jan WOJTASIK

Miejsce pierwszej publikacji:

Prokuratura Okręgowa w Zielonej Górze:

Data pierwszej publikacji: 2008-11-05

Publikacja z cyklu: Ciekawie … nie tylko o prawie